Trong bài Diễn văn đọc tại nhà
thờ lớn nhất thế giới đêm Giáng Sinh (24.12.2009) - nhà thờ St Peter (St
Pièrre, còn có tên là nhà thờ Quo Vadis), Đức Giáo hoàng Bennedicto XVI nói về
nhiều vấn đề, trong đó Ngài đặc biệt nhấn mạnh rằng sự tồi tệ hiện nay của thế
giới phần lớn là do con người “chỉ chăm chăm nhìn vào quyền lợi cá nhân ích kỷ
của mình; và, vì thế, “biến chúng ta thành tù nhân của quyền lợi và khát vọng
của chính mình”...
Nghe, giật mình và chợt hiểu ra
điều tưởng chừng như ai cũng biết: Hầu như tất cả mọi sai lầm, tệ nạn, nhức
nhối trong xã hội ta thời nay đều bắt nguồn từ tính ích kỷ (self-seeking) quá
đáng của mỗi chúng ta. Tính ích kỷ quá quắt đó được “thăng hoa”, được biểu
hiện, được công khai hóa một cách lạnh lùng bằng sự vô cảm (anaethesia). Có thể
nói, tính ích kỷ là “cha đẻ” và cũng là “bạn đồng hành” của sự vô cảm.
1.Vô cảm do đâu?
Nhiều ý kiến cho rằng sự vô cảm
là do nền kinh tế thị truờng (KTTT), sự xuống cấp về giáo dục, chủ nghĩa vật
chất (thực dụng - pragmatism)..., đã tác động, làm xói mòn, đảo lộn các giá trị
truyền thống. Không ai phủ nhận thực tế đó, thậm chí nhấn mạnh nó nhưng thật
ra, nếu nhìn một cách khách quan (bình tĩnh), ta phải mặc nhiên nhận thấy rằng
có một phần không nhỏ từ ảnh hưởng của kinh tế tiểu nông từ lâu đời.
Nếu tìm trong tục ngữ, ca dao, sẽ
thấy văn hóa Việt không hề “thiếu quen biết” với tư tưởng thực dụng, cơ hội. Có
rất nhiều dẫn chứng để minh họa: Muốn con hay chữ phải yêu lấy thầy; Qua sông
nên phải lụy đò/ Tối trời nên phải lụy o bán dầu/ Mượn gió bẻ măng/ Gió chiều
nào che chiều ấy/ Đi với Bụt mặc áo cà sa/ Đi với ma (phải) mặc áo giấy/ Nốt
mưa đấy (đái) ra mấn (váy)/ Qua truông trật lọ cho khái/ Bán chị em xa mua láng
giềng gần/ Ăn cơm đi trước lội nước theo sau...
Những người thích chủ nghĩa lạc
quan sẽ cho rằng trên đây chủ yếu là nói về chuyện ứng xử “khôn ngoan”(!) Nhưng
dù có biện minh thế nào đi nữa thì khôn ngoan theo kiểu ăn cơm đi trước lội
nước theo sau thiếu hẳn tính minh bạch, đồng cảm, sẻ chia. Mặt khác, có một
thực tế khá đau lòng: Tuy người phụ nữ luôn được tụng ca(?), nhưng trong văn
học lại là một sự ám ảnh của coi thường, hạ thấp giá trị nhân phẩm. Trừ những
nhân vật anh hùng bất khuất cứu nước, còn lại là những nỗi buồn. Mẹ Âu Cơ thì
“ly dị”, Mỵ Châu thì lầm lạc đến nỗi cha chết, nước mất, nhà tan; Cô Tấm “thảo
hiền” thì chặt em ra làm mắm, Kiều thì cởi ra rồi lại buộc vào như không, chị
Dậu thì chó + con gái nhỏ hơn chồng, cô Mịch trong Giông tố thì dốt đến mức
nghe mua rơm bỏ vào lốp xe cũng gật, hoang dâm vô độ, Thị Nở thì tội nghiệp và
3X (xấu, xí, xuẩn) thảm thê... Những cách hiểu lệch lạc như thế từ bao đời nay
đã gieo rắc cho hết thế hệ này đến thế hệ khác sự lệch lạc về nhận thức, sự
thui chột về tâm hồn. Thử xem các quan Trạng được kể trong chuyện cổ mà xem.
Hoặc là cơ hội lấy 10 ngón tay vẽ 10 con giun hoặc sang Tàu ăn cắp giống
cây,hoặc hành hạ con mèo đến mức tội nghiệp để bắt nó ăn rau... Trạng như thế
thì lũ trẻ học được cái gì?
Những hình tượng xấu, sai, lệch
lạc, phản văn hóa cứ “vô tình” được truyền kể từ đời này sang đời khác vô hình
trung đã biến người Việt đi cùng đường (thậm chí tâm đắc) với cơ hội, vô cảm
lúc nào không biết - tạm gọi là hiệu ứng nhuộm đen tâm hồn từ vô thức
(unconscious).
Các biến thái từ văn hóa ảnh
hưởng rất nhiều đến cách cư xử. Chẳng hạn, mua một bó rau, chỉ có lớp “làm mặt”
là tươi non, còn trong là cồi, là cộc - là những thứ chỉ có lợn có thể ăn. Hoặc
cái giây cột cua mà có người đã biện minh rằng nó tẩm nước và to như thế là để
cho cua sống. Đấy chỉ là cách bao biện vì “cái lõi” của gian dối là không thể
chối cãi. Thời XHCN Đông Âu, trong những câu chuyện “thích thú” và khoái trá
nhất là chuyện người Việt lừa tây, nhất là Mugic Nga. Nghe mà xót xa cho cái
nỗi đau đớn của “tự hào”(!)? Cái chất ma mãnh đó đã tạo nên cụm từ nặng lắm nhưng
chính xác là sự vui, gian dối, hả hê trên nỗi đau của người khác. Về mặt đạo
đức học, ai hay nền văn minh nào có thể dung thứ?
Nền kinh tế thị trường theo cách
ăn xổi, ở thì, chụp giựt đã tàn phá văn hóa, đạo đức một cách dễ dàng hơn các
quốc gia khác, những nền văn hóa khác. Đó là một thực tế mà chúng ta buộc phải
nhìn nhận rằng chính cái nền văn hóa có quá nhiều hạn chế, mong manh của cái
đúng đã làm cho sự rạn vỡ của các giá trị xảy ra nhanh hơn, nhiều hệ lụy hơn.
Theo bà Trish Summerfielf, Giám
đốc Chương trình giáo dục các giá trị sống (Living Values: An Educational
Program) đã và đang ở Việt Nam suốt hơn 10 năm qua thì KTTT đã tác động đến sự
suy thoái của văn hóa, tạo nên sự vô cảm ở chỗ do cha mẹ ít quan tâm đến con
cái hơn, chủ nghĩa vật chất được tôn thờ quá đáng, chủ nghĩa bằng cấp (các giá
trị ảo của cái gọi là sự “kính trọng”) bị lạm dụng, nền giáo dục thiếu tính
khoa học và khách quan cần thiết... T.Summerfield cho rằng “Biết yêu, biết chia
sẻ, quan tâm không phải là thứ chúng ta có thể áp đặt cho trẻ từ bên ngoài. Đó
là những sắc thái tình cảm nảy nở từ bên trong tâm hồn mà chúng ta phải giúp
các em nuôi dưỡng và thể hiện” (TT, 22.3.2010).
2. Giải pháp ở đâu?
Khi tôi đang viết những dòng này,
VNN (10:26:24 AM, 15.7) cho biết chỉ vì cãi nhau cái chuyện dựng xe máy lúc
21:10 ngày 14.7 tại Hà Nội làm cho ô tô con không cua được mà chủ xe Mercedes
rượt đuổi, đánh chủ xe máy và chủ xe máy đã “tự vệ”, gây nên cái chết thảm khốc
cho người thanh niên 24 tuổi, còn kẻ giết người sẽ bị tù mới có 18 tuổi(!) Đó
chỉ là một trong hàng trăm, hàng ngàn chuyện đau lòng vì sự ích kỷ, vô cảm gây
ra. Nào là dù chống được bọn cướp nhưng vẫn bị mất hết tiền vì bị người đi
đường chụp giựt hết, nào là bố mẹ chồng đánh nàng dâu không cho cháu nội cứu,
nào là chỉ vì mấy trăm ngàn đồng mà cháu giết bà, nào là vì bị ngăn cản tình
yêu đồng tính mà hai người bị chết oan bởi cái que sắt xăm lúa, nào là người
mẫu quảng cáo không có kính ngữ, sao thì “nêu gương” cho các fan hâm mộ bằng
những cái quần tregging khiêu dâm...
Nói như thế để thấy rằng cái thời
lấp liếm của “hiện tượng” hay “một số” đã qua lâu rồi, sự xuống cấp (từ này quá
nhẹ nhưng nếu dùng đúng dùng đủ thì shock) về văn hóa và đạo đức bởi vô cảm đã
trở thành một nạn dịch trầm kha. “Các tiêu chí thanh lịch của người Hà Nội”
đang được lắp ráp thật ra cũng chỉ là cách vớt vát nhằm nhẹ bớt những nỗi đắng
cay. Nếu người bi quan cho rằng thế hệ thanh niên đang trở thành “thế hệ mất
mát” thì người lạc quan phải tin rằng không thể để cho lớp trẻ hư hỏng thêm
nữa, nói chính xác cho vuông vắn ngôn từ, đủ cả đen và bóng là phải làm lại từ
đầu, triệt để, không chậm trễ.
1. Sách giáo khoa (SGK) và tất cả
các ấn phẩm văn hóa phải cẩn thận khi chuyển tải nội dung, nghệ thuật của điều
tạm gọi là “truyền thống”.Chuyện cổ tích hay tục ngữ, ca dao có rất nhiều “dị
bản”. Tại sao không thể chắt lọc thành dị bản (bản chính thức) có hàm nghĩa
giáo dục tốt nhất nhằm giảm bớt hoặc chấm dứt những ngộ nhận, tác hại?
2. Cách giáo dục như SGK hiện nay
là không thể chấp nhận được vì nó nặng về lý thuyết hoặc sáo rỗng một cách vô
bổ. Tôi còn nhớ cố GS Trần Quốc Vượng đã làm cho hàng trăm sinh viên mê mải khi
phân tích cả tiếng đồng hồ về điều hay, nét đẹp của thành ngữ “chị ngã em
nâng”. Bây giờ biết tìm đâu ra những bài giảng vừa cụ thể, vừa súc tích như thế
trong SGK? Trước kia, đọc thơ Trần Nhân Tông, tôi đọc câu Bạch lộ song song phi
hạ điền (tạm hiểu: Đàn cò trắng vui bay sà xuống đám ruộng trong một ngày nắng
đẹp), thấy cũng bình thường. Về sau, đọc bài của thầy Cao Xuân Huy (hoặc thầy
Trần Quốc Vượng) mới thấm thía cái tuyệt vời đồng cảm, sẻ chia của Phật Hoàng
Trần Nhân Tông.
Thì ra, chỉ hiểu câu thành ngữ
Mệt lử cò bợ thấy con cò đứng co ro, sướt mướt và đói lạnh đến tận cùng trong
mưa rét trên đám ruộng ngày gió mùa đông bắc – về thì đói, ở lại thì mưa giăng
đầy trời có bắt được cá tôm đâu, mới biết vì sao Vua Trần lại vui đến thế khi
nhìn thấy cánh cò bay... Quả thật, đúng như T. Summerfield đã nói, giáo dục -
người lớn phải giúp cho con trẻ sao cho để có thể làm nảy nở những sắc thái
tình cảm tốt đẹp trong tâm hồn - tức là đã giảm thiểu đến mức thấp nhất sự vô
cảm, ích kỷ.
3. Một khi sự vô cảm, ích kỷ, cơ
hội đã đi chệch đường ray thì sự khuyên can và những lời kêu gọi trở thành điều
lãng phí đáng thương. Chúng ta không thể lãng phí thêm 10 năm hay 20 năm nữa.
Lãng phí là mất mát, tồi tệ hơn, thậm chí vô phương cứu vãn. Cần phải tái lập
các chế tài nghiêm khắc để lập lại trật tự. Ai đã từng đến Vạn Lý Trường Thành
đều biết chẳng có ai dám vất tàn thuốc ra rừng vì phạt đến 100 tệ - tương đương
3,2 triệu VNĐ!
Tại sao người Singapore họ
sạch sẽ và lịch sự thế? Đi đâu cũng gặp, cũng nghe, cũng thấy sự cảm ơn, xin
lỗi, nhường ghế cho phụ nữ, người già. Được giáo dục cẩn thận từ trong nhà ra
ngoài ngõ, từ trường đến chợ là văn hóa của bổn phận, văn hóa hiểu biết. Trận
động đất - sóng thần ở Miyagie ghê gớm thế nhưng không hề có cướp bóc, hôi của.
Điều đó sẽ làm cho nhiều người ngạc nhiên vì dường như nó nói rằng sự vô cảm là
điều xa lạ. Rõ ràng, cách giáo dục nghiêm khắc, đúng đắn cũng như quan niệm
chung của truyền thống xã hội, những chế tài không khoan nhượng đã làm nên sự
“kỳ diệu” quen biết đối với người Nhật.
4. Đã đến lúc phải nhận chân để
tỉnh thức rằng “khu phố văn hóa” hay “làng văn hóa” đã đi xa hơn cả khẩu hiệu.
Làm sao có thể có được văn hóa (theo nghĩa ngày càng đẹp hơn) sau vài tháng
“phấn đấu”, “nỗ lực”? Nếu tàu hỏa cứ vô tư thải mỗi ngày 40 tấn phân và 160 tấn
nước tiểu suốt từ Nam chí Bắc thì xã hội không vô cảm mới là chuyện lạ. Chỉ cần
nghĩ đến những người công nhân tuần đường ngày nào, đêm nào cũng phải chịu đựng
mùi xú uế khủng khiếp ấy thì đã bớt vô cảm để không thể “ung dung” tạo nên cái
kém cỏi về văn hóa như thế. Tại sao không có chế tài buộc ngành đường sắt phải
thay đổi? Nếu bạn quan tâm và tin rằng sự tồi tệ của vô cảm bây giờ ghê gớm lắm
thì thử quan sát mấy cái thùng rác ven phố hoặc đến chùa Bái Đính mà coi. Tôi
có hàng chục bức ảnh chụp cảnh xả rác thản nhiên, nhiều ngay xung quanh...
thùng rác! Đối với những trường hợp như thế, mọi lời kêu gọi đều là xa xỉ.
5. Phải “chịu đau” để thừa nhận
với nhau rằng văn minh phương Tây đúng khi họ quan niệm bản chất của con người
là thích phạm sai lầm (xấu nhiều hơn tốt, con nhiều hơn người, đứng trước và
lấn át phần người). Cái triết lý khủng khiếp nhưng rõ ràng của Kinh Thánh nói
rằng cả loài người chỉ có một Noé - Noah là tốt, hay loài người được sinh ra từ
việc phạm tội tổ tông (Virginius Sin) dù có giải thích thế nào đi nữa cũng
chứng minh rằng cái “tư tưởng” xấu, ám ảnh về cái xấu, bản năng gốc - xấu là
một hiện hữu khó giải trừ. Bác Hồ nói: Ai cũng có cái ba lô chủ nghĩa cá nhân
nhưng vì luôn đeo nó sau lưng nên không nhìn thấy(!)
Văn hóa phương Đông đã sai lầm
khi ai cũng “muốn” là “nhân chi sơ tính bổn thiện”. Vì cứ tin và nghĩ như thế
nên cứ loay hoay dọn dẹp bằng cách dạy cho con trẻ yêu cái tốt mà quên mất rằng
cái chính yếu - căn bản là phải dạy cho chúng ghét cái xấu. Cái xấu nhiều, nhiều
lắm, bớt một cái xấu tức là tự khắc ta có ngay một cái tốt thêm vào. Chẳng hạn,
tại sao không dạy cho sắp nhỏ rằng sự vô cảm là bạn đường đáng khinh ghét nhất
của hành trình sống, rằng giành nhiều phần bánh hơn là tội ác? Nguyên tắc của
nhận thức là khuyên con người làm điều tốt không thể hiệu quả bằng cách luôn
luôn nhấn điều xấu là điều không thể chấp nhận.
6. Có lẽ, đã đến lúc phải nói
rằng sự vô cảm tràn lan của xã hội hôm nay có phần lớn trách nhiệm của hàng
ngàn người có cương vị lãnh đạo trên cả nước. Dốt mà cầm cân nảy mực tức là vô
cảm trước sự xấu hổ; tham nhũng là vô cảm trước nỗi đau chung của hàng triệu
người nghèo; lãng phí là vô cảm trước cơ hội lẽ ra không đáng thế của vận mệnh
của giang sơn, xã tắc; hành dân, gây rắc rối, ách tắc, phiền hà là vô cảm trước
sự thua thiệt, thấp kém của đồng loại; tự cao tự đại là vô cảm trước sự hiểu
biết, tri thức của loài người; và, gây mất đoàn kết bằng chủ nghĩa bè phái - có
nghĩa là đánh mất cái thiêng liêng nhất, làm nên sức mạnh to lớn nhất của dân tộc
là tinh thần đoàn kết.
Hãy đọc lại xem Hồ Chủ tịch đã
nói gì: “Họ (những đảng viên có đạo đức thấp kém) mang nặng chủ nghĩa cá nhân,
việc gì cũng nghĩ đến lợi ích riêng của mình trước hết. Họ không lo “mình vì
mọi người” mà chỉ muốn “mọi người vì mình”. Do cá nhân chủ nghĩa mà ngại gian
khổ, khó khăn, sa vào tham ô, hủ hóa, lãng phí, xa hoa. Họ tham danh trục lợi,
thích địa vị quyền hành. Họ tự cao tự đại, coi thường tập thể, xem khinh quần
chúng, độc đoán, chuyên quyền... Cũng do chủ nghĩa cá nhân mà mất đoàn kết,
thiếu tính tổ chức, tính kỷ luật, kém tinh thần trách nhiệm... làm hại đến lợi
ích của cách mạng, lợi ích của nhân dân” (HCM TT, T.12, tr. 438-439; Nxb Chính
trị Quốc gia, H. 2002).
Rõ ràng, một khi có một bộ phận
lớn lãnh đạo sa vào chủ nghĩa cá nhân (ích kỷ, vô cảm) thì “tấm gương” tủi hổ
ấy sẽ phản chiếu, làm xám, làm đục những hình hài muốn “noi gương”, học theo
cái xấu tràn lan...
Sự vô cảm (chủ nghĩa cá nhân, ích
kỷ) là hệ lụy xấu từ rất nhiều những biến thái, sai lầm. Cần rất nhiều các cuộc
thảo luận, trao đổi để vấn đề trở nên dễ giải quyết hơn. Không thể quy kết cho
bất kỳ một ai hay một nhóm nào đã gây ra thảm trạng trên; nhưng, chúng ta sẽ dễ
đồng thuận rằng những điều Bác Hồ nói giống như vừa mới hôm qua. Không phải
ngẫu nhiên mà mở đầu bài viết nổi tiếng: Nâng cao đạo đức cách mạng, quét sạch
chủ nghĩa cá nhân ngày 3.2.1969, Hồ Chủ tịch đã nhấn mạnh rằng “Đảng viên đi
trước, làng nước theo sau...”.
Nguồn: Văn hóa Nghệ An
