Đã bao giờ bạn tự hỏi tại sao
trên đời có những điều mà mọi người khuyên nhau rằng nên (hay phải) làm cái này
cái nọ, đặc biệt là những điều mang tính luân lý trong cuộc sống, ấy vậy mà
trong thực tế thì rất nhiều người lại không làm. Tại sao vậy? Ngay cả đối với
bản thân chúng ta, có nhiều điều mình đã nghĩ, đã hiểu rằng nên làm, ấy thế mà
sao mình lại không làm, thậm chí đi làm cái ngược lại?
Có lẽ phải đi ngược lại vấn đề
rằng cái gì điều khiển hành động của chúng ta. Ví dụ như cái gì khiến con người
thực hiện các hành động như ăn, uống, làm việc, học hành, đi lại,..?
Suy nghĩ của tôi là thế này: Phải
chăng hành động của chúng ta luôn được điều khiển bởi ba thứ, đó là Bản năng, Ý
thức và Ngoại lực?
Mình cứ để ý mà xem, khi mới chào
đời, em bé đã biết khóc, đã biết bú mẹ - đó bản năng. Lớn lên, biết cười, biết
nó, biết yêu biết giận – đó cũng là bản năng. Rồi con người được dạy dỗ, được
học hành, được trải nghiệm để hình thành dần ý thức trong mỗi con người.
Xét về bản năng thì tôi cứ tạm
chia ra làm hai loại chính, đó là bản năng bậc cao như bản năng yêu thương,
hướng thiện,... và bản năng bậc thấp như tham lam, sân hận…Còn giữa hai loại đó
là loại bàn năng cơ bản như bản năng ăn, uống, cười, nói, khóc,…
Xét về ý thức cũng vậy, tôi chia
ra loại ý thức tích cực như ý thức làm việc, học tập, đóng góp xã hội… và cả
loại ý thức tiêu cực như hủy hoại, trộm cắp…Còn giữa hai loại đó là loại ý thức
bình thường như sáng thì thức dậy đi làm, đi học,..
Giả sử xã hội loài người cứ tự
do, ai sinh ra bản năng thế nào thì hành động thế ấy, rồi ý thức hiểu đến đâu,
biết đến đâu thì làm đến đó thì xã hội sẽ ra sao nhỉ? Đó sẽ là một xã hội hỗn
loạn, pha tạp đủ các thứ tốt xấu.
Thế nên loài người mới sinh ra
một thứ lực thứ ba gọi nôm na là ngoại lực để khiến con người phát huy cái bản
năng bậc cao, ý thức tích cực và kiềm chế, ngăn chặn những bản năng bậc thấp, ý
thức tiêu cực. Cái gọi là ngoại lực bao gồm từ những thứ lớn như nhà nước, pháp
luật, tôn giáo để điều chỉnh hành vi của toàn xã hội, cho đến những ngoại lực ở
mức độ nhỏ để điều chỉnh hành vi của cá nhân như sự giáo dục, bảo ban của bố
mẹ, thầy cô.
Mỗi con người sống trên thế gian
này đều chịu sự tác động và điều khiển của cả ba loại lực này, với các mức độ
mạnh nhẹ khác nhau như những véc-tơ lực tác động đa chiều, đa hướng, khiến cho
con người có những hành vi mà xã hội coi là tích cực hay tiêu cực.
Trong một môi trường hướng thiện,
khi người ta thảo luận hay khuyên nhau về những việc nên làm thì cả người nói
và người nghe thường nói theo cái ý thức tích cực của mình. Thế nhưng khi hành
động thì thật ra cái phần bản năng nó lớn lắm. Nhất là khi thiếu vắng ngoại lực
thì cái bản năng càng có cơ hội trỗi dậy.
Tại sao tôi lại giở vấn đề này ra
để nói?
Bởi nhiều khi thấy mung lung,
thấy lo lo. Xã hội hiện đại ngày nay người ta có thừa thông tin để quảng bá, để
khuyên nhủ nhau làm những điều tốt. Nghĩa là xét về ý thức thì thấy có vẻ là
hiện đại hơn xưa nhiều. Ấy vậy mà sao xét trên nhiều góc độ thì thấy nó lại
đang xuống cấp: từ vấn đề tội phạm xã hội, đạo đức học đường, vệ sinh thực phẩm
đến những vấn đề lớn như tham ô tham nhũng, vơ vén tư lợi,..
Xét theo cái lý thuyết mà tôi đưa
ra ở trên về ba loại lực đó thì ta kết luận về nguyên nhân của những vấn đề
trên sao đây? Phải chăng do phần ý thức tích cực bị teo đi; do phần bản năng
cấp thấp bị kích hoạt; hay do ngoại lực (nhà nước, pháp luật, áp lực xã hội) bị
suy yếu? Hay do cả ba cái cộng lại?
Tôi thì tôi thấy dường như xã hội
Việt Nam ngày nay đang đi theo chiều hướng làm kích thích phần bản năng của con
người, khiến phần bản năng cấp thấp trở nên sung mãn, chi phối hành vi của một
bộ phận không nhỏ trong xã hội.
Viết mấy dòng ra đây vừa để cắt
nghĩa cho những điều hàng ngày mắt thấy tai nghe ngoài xã hội, vừa để tự răn
mình phải luôn cảnh giác với phần bản năng trong chính mình.
Mạnh Cường
Nguồn: manhcuonglotus.blogspot.comXem thêm: 'Nhân quả làm người và biết sống chung hạnh phúc'; 'Con người hiện nay đang được thả lỏng bản năng'; 'Freud và Phật giáo - Sự tương đồng đến kinh ngạc'.
