Tánh không –Shunyata là một khái
niệm quan trọng trong triết học Phật giáo, đặc biệt hơn nữa trong bản thể triết
học của Phật giáo Đại thừa “sắc tức là không và không tức là sắc’. Đây là một
quan niệm vô cùng nghịch lý.
“Tánh không” ở đây không nên hiểu
lầm là không có gì hết. Tánh không là không thực thể chứ không phải là không có
gì hết. Hơn nữa, Tánh không không phải là không thật có. Tánh không ở đây có
nghĩa là một sự vật hiện tượng, dù cho có sự sống hay vô tri, tự thân nó không
có sự tồn tại riêng biệt. Nó chỉ có ý nghĩa và tồn tại chỉ khi nào tất cả những
yếu tố hay những thành tố làm nên nó cùng nhau biểu hiện và chúng ta có thể
hiểu được và đánh giá sự vật hiện tượng một cách rõ ràng.
Để tiện cho việc giải thích, xin
mời quý vị quan sát một cái tách hay bất cứ một vật chứa đựng nào khác. Có phải
cái tách trống rỗng khi nó không có chứa bất kỳ một thứ gì - lỏng hay đặc -
trong nó phải không? Chúng ta sẽ trả lời, vâng nó trống rỗng. Nhưng thật sự nó
có trống rỗng không? Không, thưa quý vị. Nó chứa đầy không khí trong đó. Nhưng
thậm chí khi cái tách bị rút hết không khí đi, nó cũng chẳng trống rỗng nữa mà.
Nó vẫn chứa không gian, bức xạ và cả ánh sáng nữa.
Vì lý do đó, cái nhìn của Phật
giáo khác với cái nhìn thông thường. Cái tách lúc nào cũng đầy. Để diễn tả điều
này theo triết học thì cái tách tự nó không tồn tại. Nó tồn tại được là vì
nhiều yếu tố nhân duyên hòa hợp với nhau.
Do những điều phức tạp này nên
khái niệm Tánh không trong Phật giáo thường hay bị cho là hư vô. Những nhà học
giả cho rằng triết học phương Tây có lẽ đã đóng một vai trò nào đó trong việc
tạo ra sự hiểu lầm này. Khái niệm hư vô có nghĩa là hiện thực không biết được
hay không thể biết được và không có cái gì tồn tại cả. Trong khi đó khái niệm
tánh không trong Phật giáo cho rằng cái sự thật tuyệt đối thì không thể biết
được, và rằng trong bất cứ trường hợp nào đi nữa thì khái niệm tánh không không
có nghĩa là không có gì hết.
Ông Plato có quan niệm cho rằng
có một cái thực thể tưởng tượng tồn tại trong mọi thứ có xung quanh chúng ta dù
là sinh vật hay vật vô tri. Cuối cùng là “thực thể của cái tách tồn tại một
cách tuyệt đối trong đầu’. Ngài Dalai Lama nói rằng tánh không là sự vắng mặt
của một thực thể tuyệt đối hay tồn tại độc lập. Nếu có một vật tồn tại thì nó
do nhiều yếu tố khác kết nên.
Một ai đó có thể hỏi rằng vậy
liệu có một hiện tượng không thành tố (partless) nào không? Theo Trung Quán
luận thì cho rằng sẽ không thể có một hiện tượng nào mà không có các phần tử
cấu tạo nên. Mọi sự vật hiện tượng trong vũ trụ đều phải do nhiều bộ phận hay
các phần tử tập hợp lại mà thành.
Quyển sách “Nghệ Thuật Sống” của
ngài Dalai Lama giúp cho sự hiểu biết của chúng ta về khái niệm thực tại một
cách rõ ràng hơn. Ngài nói “một khi cái hiểu biết của bạn về bản thể tự nhiên
được sâu sắc và tiến bộ hơn, bạn sẽ có được một sự nhận thức về thực tại và từ
đó bạn sẽ lãnh hội được sự vật hiện tượng như huyễn mộng. Và phưong pháp nhận
thức về thực tại như vậy sẽ làm cho bạn thấm nhập hơn tất cả những tác động ảnh
hưởng với chính thực tại đó.
Ngay bản thân tánh không được xem
là thực tại của bản thể tự nhiên cũng không phải là tuyệt đối hay tự thân tồn
tại độc lập được. Chúng ta không thể nhận thức về tánh không như một hiện tượng
căn bản có tính độc lập bởi vì khi chúng ta phân tích cái thực tại tự nhiên thì
chúng ta thấy được rằng bản thân tánh không là một đối tượng khách thể. Đi tìm
bản chất của nó và chúng ta biết rằng tánh không là cố hữu tồn tại. Cho nên,
Đức Phật mới dạy về “cái không của tánh không”.
Chúc
Thanh dịch từ Anh sang Việt
