Không ai hết lòng với ai
Tôi xem trong xứ ta tính người
đổi nhiều lắm, tục tốt ít ưa, tục quấy hay thích. Tục tốt là thương yêu nhau,
thấy ai mạnh thì vui, thấy ai khổ thì thương. Còn quấy là ganh hiền ghét nhỏ,
dèm phải đua quấy (1), thấy ai giỏi hơn, giàu hơn sang hơn thì không ưa, thấy
ai dở hơn, nghèo hơn, hèn hơn mình thì khinh bạc chê bai; những điều quấy như
vậy xem ra tiệm (2) đủ gần hết.
Tệ nạn mỗi ngày mỗi thêm, làm sao
cho khỏi bị người các nước khác khinh khi. Cũng bởi vì mình ở với nhau còn
không phải không tốt thay, hà huống gì với nước khác, bảo người vì mình sao
đặng?
(1) đua quấy là hùa theo điều xấu
(2) tạm
Lương Dũ Thúc
Nông cổ mín đàm 1901
Tham lợi dẫn đến vô cảm
Chứng bệnh [tham lam] ấy, người
các nước tuy có ít nhiều, nhưng người nước ta 25 triệu ai nấy cũng có.
Tục ngữ có câu: “Cơm ai đầy nồi
nấy”, lại có câu “thử thân bất độ, độ hà thân” (1), lại có câu rằng “Con vua
vua dấu con chấu chấu yêu”.
Đọc bấy nhiêu lời thì biết rằng
trong ruột người nước ta viết dọc viết ngang, vạch xuôi vạch ngược chỉ có một
chữ tham; mà ở trong chữ tham chỉ có vài nét lợi riêng là vừa hết bút mực.
(1) thân này không cứu vớt thì
cứu vớt thân nào?
Phan Bội Châu
Việt Nam quốc sử khảo, 1908
Không biết hợp quần
Người ngoại quốc coi thường dân
ta, họ nói rằng “không có nổi một đoàn một nhóm nào từ ba người trở lên”. Câu
nói đó thoạt mới nghe tưởng là quá đáng, nhưng xét cho đến tình hình xã hội
tinh thần dân chúng thì thấy tan tan tác tác, rạc rạc rời rời, ghét nhau, ngờ
nhau, ai lo thân nấy, bảo rằng không có nổi một đoàn một nhóm ba người thật
bụng với nhau, thật cũng chẳng oan.
Phan Bội Châu
Cao đẳng quốc dân, 1928
Ích kỷ và khôn vặt
Cái tật ích kỷ vốn là một thứ hay
lây. Trông thấy những vườn hoa cây cảnh ở sân nhà trường hay ở nơi đền chùa,
hoặc cạnh đường đi lối lại, đã không biết giữ gìn để làm một cái cảnh vườn
chung thì chớ, nhiều người lại còn đang tay bẻ tàn bẻ hại, để đem về nhà mà
chơi thích chí lấy một mình.
Cái chứng ích kỷ đã mọc ra, đến
lúc lớn lên thành ra một người đi đến đâu phá huỷ đến đấy.
Cũng vì lẽ đó mà dân An Nam không
mấy khi có được cảnh vui chung (1), ai có muốn chơi cảnh thì lại phải xây một
vài cái bể cạn hay là bầy mươi lăm cái chậu con để làm một khu vui riêng mà
không chung chạ với ai cả.
Dần dần nảy ra một cái tư tưởng
đáng cười, đáng khinh, đáng ghét, đáng sợ là hai chữ ích kỷ, mà một câu “ăn cỗ
đi trước lội nước đi sau” đủ vẽ hết được ruột gan.
(1) tức là không có các loại công
viên hoặc khu giải trí công cộng
Nguyễn Đỗ Mục
Đông dương tạp chí, 1914
Chỉ biết cạnh tranh trong những việc tầm thường, lặt vặt
Cạnh tranh là một cái tính phổ
thông của nhân loại, những bậc danh nhân kiệt sĩ đua tài chọi sức, chẳng là vì
cái danh thực mà cạnh tranh đấy ư? Những bậc phú hào bên các nước Âu Mỹ làm nên
cho dân được thịnh nước được giàu, chẳng là vì một cái lợi to mà cạnh tranh đấy
ư?
Nay hỏi đến cách cạnh tranh của
người mình thế nào?
Đi học thì cạnh tranh nhau nhau
cầu được học bổng nhiều, mà trí thức rộng hẹp phẩm hạnh thấp cao lại không hề
cạnh tranh đến.
Làm quan thì cạnh tranh nhau cầu
cho được tiền nhiều chức lớn, mà đạo đức tốt xấu, chính tích (1) hay hèn lại
không hề cạnh tranh đến.
Ở trong làng thì cạnh tranh nhau
chỗ ăn chỗ ngồi, ngôi trên ngôi dưới, ngoài cái đó không hề so sánh hơn thua,
ai thiện ai ác, ai hiền ai ngu (2).
Ra ngoài đường thì cạnh tranh
nhau kẻ khó người giàu, manh quần tấm áo, ngoài cái đó không hề phân biệt ông
hay là thằng, bà hay là con nữa.
Làm ruộng thì cạnh tranh nhau tấc
ruộng thước vườn, mẩu bờ tí nước, mà đến những đồng bãi mênh mông, kể hàng ngàn
hàng muôn mẫu thì có ai nhìn.
Buôn bán thì cạnh tranh nhau luồn
lỏi mua cho được, mánh khóe bán cho trôi, mà đến những đại tôn giao dịch (3) kể
trăm thứ ngàn thứ hàng thì có ai biết.
Làm thợ thì cạnh tranh nhau bán
rẻ phá giá làm điêu (4), đỡ công mà chưa từng có được một cái đoàn thể đồng
nghiệp cho hẳn hoi, để khoáng trương (5) lợi ích.
Ấy sự cạnh tranh của người mình
toàn có một cái mục đích nhỏ nhen hèn hạ như thế cả. Thế mà cạnh tranh hăng hái
dữ tợn cũng chẳng khác gì người các nước họ cạnh tranh vì cái danh thực, cái
lợi to.
(1) việc làm của các quan chức
trong khi thi hành công vụ, kẻ hay người dở.
(2) hiền ở đây có nghĩa người
khôn ngoan có đức hạnh chứ không phải là hiền lành, dễ dãi; và ngu có nghĩa
ngược lại
(3) nguyên nghĩa đại tôn là dòng
họ lớn, đây chỉ những người có vai vế và nổi tiếng trong nghề.
(4) gian dối, man trá.
(5) tương tự như khuếch trương.
Dương Bá Trạc
Tiếng gọi đàn, 1925
Vừa không thiết chuyện gì, vừa xét nét nhỏ nhặt
Người nước ta, đối đãi với nhau
một cách nghiêm khắc, trách bị nhau những chuyện nhỏ nhặt. Ngoài sự hư danh,
mối tiểu lợi, nhất thiết hoài nghi cả, không thiết chuyện gì; phàm những sự
nghiệp lớn lao, những chủ nghĩa cao thượng cho là viển vông, không biết đem
lòng ham chuộng, không biết giốc chí theo đuổi.
Tật thứ nhất của dân mình là hay
xét nét. Bới lông tìm vết, người nọ dùng trí khôn để dò xét người kia. Xã hội
như cái sa - lông, đông khách ngồi, nhưng cứ rụt rè mà nhìn nhau, ngoài những
lời thăm hỏi vẩn vơ những câu hàn huyên vô vị, không gây nên được câu chuyện
đượm đà hứng thú.
Phạm Quỳnh
Hoàn cảnh, Nam phong, 1924
Lợi dụng đạo nghĩa kiếm lợi
Theo tâm lý người mình thì ai ai
cũng hiểu rằng lợi là đáng khinh mà nghĩa là đáng trọng. Nhưng xem chừng như ít
người đem cái luật ấy ghép vào cho mình, mà lại đem ghép cho người khác ở chung
quanh mình.
Suy cái bụng họ ra, ý chừng họ
muốn ai ai cũng “uống nước trong làm việc” thì họ mới ưng; ai ai cũng “ăn cơm
nhà mà đi đánh giặc” thì họ mới cho là quân tử.
Các ông nhà buôn tinh ranh cũng
chực lợi dụng cái đạo lý ấy (tâm lý “trọng nghĩa khinh tài” - VTN chú) để lấy
lợi.
Các ông ấy đưa ra những hàng xấu
ra mà hô lên rằng: “Của nội hóa đây. Các ngài phải có nghĩa vụ mua hàng nội hóa
hầu để khuyến khích công nghệ nước nhà “.
Rồi họ thừa dịp đó bán mắc muốn
gấp hai hàng ngoại hóa.
Phan Khôi
Cái ảnh hưởng của Khổng giáo ở nước ta, Thần chung, 1929
Danh dự bị hiểu sai lạc và mang ra mua bán
Xã hội ta xưa nay coi mọi người
ai cũng như ai, bé thuộc quyền bố mẹ, lớn thuộc quyền vua quan; từ thuở nhỏ đến
tuổi già, xã hội đã chỉ sẵn cái đường lối nhất định cho mà theo, theo được đúng
thời xã hội đãi cho phẩm vị cho lợi quyền, và coi đó là danh dự. Thuận theo xã
hội ắt sẽ có danh giá. Được xã hội khen thời lương tâm có chê cũng vẫn là có
danh dự. Nhưng mà những cái ấy người ta có thể mua được cả. Danh dự đã là một
thứ có thể bán buôn thời giá trị không đáng bao nhiêu nữa.
Phạm Quỳnh
Danh dự luận, Nam phong, 1919
Trông nhau để… yên tâm trục lợi
Xứ ta lâu nay việc giáo dục rất
bơ thờ (1). Những trường học dạy cho biết ba cái chữ không đủ gọi là giáo dục
được. Vì cái cớ không có giáo dục đứng đắn đó mà người ta không biết trọng danh
dự, không biết chuộng khí tiết, không biết giữ nhân cách mình cho cao; đã vậy
thì cái lòng ham danh lợi nổi lên mà cai trị cả con người chúng ta, tùy nó xui
giục đi đâu mình đi đó, ấy là sự mà chúng ta không thể chối được. Coi kia rất
đỗi người (2) học thức lão thành (3) mà còn không khỏi bị nhử cái mối tài lợi,
phương chi là kẻ khác!
Trong xã hội hay có thói ngó mặt
nhau. Một người làm việc xấu, nhiều người khác thấy mà phân bì: sức như ông ấy
đó mà còn làm bậy, huống chi mình – rồi thì tập nhau mà làm quen chẳng ai lấy
làm chướng tai gai mắt hết.
Nghe những người đứng lên nói vầy
nói khác chế báng một ông nào đó, ta tự hỏi nếu đem thay người nói vào cái địa
vị ông ấy thì sao? Không dám vội tin rằng người thế cho ông ấy sẽ hơn được, vì
người ấy vẫn thở chung một cái không khí với đám quần chúng này.
Chúng ta trách một người một
người vì mấy trăm đồng bạc mà bán mình, song có ai chắc đến lượt mình không
bán. Sự dễ thấy nhất là trong quần chúng An Nam luôn luôn có kẻ bán cái ý kiến
của mình, bán cái quyền lợi của mình .
(1) Thiếu khí sắc thiếu sức sống
(2) lắm người
(3) đã tới trình độ thành thục
Phan Khôi
Trung lập, Sài Gòn, 1930
Cách sống của kẻ cùng đường
Xã hội Việt Nam ngày nay đứng
giữa những tấn kịch, tâm lý phần đông chừng đã mất hẳn thú sinh nhân (1), trong
óc lại nẩy ra cái quái tượng, nhường bước cho ma dẫn lối quỷ đưa đường, mà
chính mình không rõ là người gì, sẽ làm việc gì, nay không biết mai.
Trừ những người có học thức, thì
hạng tuổi trẻ thất học, cùng bọn đã nghèo lại dốt không đường tự cứu và tự ủy
(2), thói thời không chừa sự bi thảm xấu xa gì mà không dám làm, nào cha con
chú bác giết nhau, nào vợ chồng thù ghét nhau. Mà nguy hiểm nhất là những đám
lừa đảo trộm cướp dùng thứ thủ đoạn mới, làm cho dân lương thiện không có chút
tự vệ.
(1) niềm vui sống
(2) tự lo liệu
Huỳnh Thúc Kháng
Cái hiểm tượng loạn óc, Tiếng dân 1939
Mưu danh bằng cách hạ nhục kẻ khác
Lắm kẻ, chỉ vì hám cái phù danh,
đang tâm lê gót giày lên trên tình bạn hữu, hạ chân lý xuống tận bùn đen. Tưởng
mình như thánh như thần, ngoài ra, nhất là những địch thủ, toàn là đàn chim
chưa vỡ bọng cả.
Chưa đọc hết, có khi không thèm
xem qua bài văn của người khác, họ đã dài mồm chê bai.
Chưa mở lấy một trang sách, chưa
rờ đến một tờ báo của bạn đồng nghiệp, họ đã yên trí là viết không thành câu,
hạ ngay những lời mạt sát thậm tệ.
Trong khi trò chuyện, chỉ hết sức
khoe khoang về mình; còn những người khác dù đã lập được biết bao chiến công
trên trận bút trường văn, cũng chỉ đáng một con số không, theo ý họ.
Hoa Bằng
Vài cái liệt điểm của một số nhà văn ta, Tri tân, 1942
Chỉ biết lo thân
Công tâm (1) là một thứ khó tìm
thấy ở mọi người. Nghĩ cho cùng không nên trách dân quê là thiếu công tâm, vì
họ phải sống trong một đời thiếu yên ổn về mọi phương diện bắt buộc họ phải
nghĩ đến mình trước đã. Vả chăng trước mắt họ nào có ai treo một tấm gương sáng
về việc nghĩ đến cái chung ?!
(1) ngày nay có nghĩa ngay thẳng
không thiên vị, nhưng trước đây hiểu là sự lo lắng cho công việc chung
Vũ Văn Hiền
Mấy nhận xét nhỏ về dân quê Bắc kỳ, Thanh Nghị, 1944
Trích từ chuyên mục Người xưa
cảnh tỉnh đã in trên Thể thao và văn hóa 2005-2007.
Xem thêm: Cạn nghĩ, ngắn hơi, dễ thỏa mãn
Xem thêm: Cạn nghĩ, ngắn hơi, dễ thỏa mãn
