Chúng ta quen sử dụng hai chữ "văn minh" để chỉ dấu cho sự tiến bộ của con người và xã hội. Nhưng một con người văn minh là gì? Một xã hội văn minh là gì?
"Văn" là "đẹp" và "minh" là "sáng". Nguyên nghĩa của "văn minh" có nghĩa là "sáng đẹp". Nhưng thế nào là một con người hay xã hội sáng đẹp?
Tự điển bách khoa mở định nghĩa và diễn giải hai chữ "văn minh" như sau:
"Văn minh là sự kết hợp đầy đủ các yếu tố tiên tiến tại thời điểm xét đến để tạo nên, duy trì, vận hành và tiến hoá xã hội loài người. Các yếu tố của văn minh có thể hiểu gọn lại là di sản tích lũy tri thức, tinh thần và vật chất của con người kể từ khi loài người hình thành cho đến thời điểm xét đến. Đối nghịch với văn minh là hoang dã, man rợ, lạc hậu. Khái niệm văn minh chỉ mang tính tương đối, có tính so sánh tại thời điểm xét đến mà không có giá trị tuyệt đối."
Ý niệm "văn minh" do đó, là sự "sáng đẹp" đi liền với sự vận động và tiến hoá của xã hội loài người. Đó là sự vận động hướng thượng để đưa loài người lên một trình độ cao hơn, đẹp hơn, gần với những giá trị nhân bản hơn, và xa cách đời sống dã man của động vật trong thiên nhiên hơn. Vì thế văn minh là khoảng cách nội dung giữa người và vật.
Sự thành hình đời sống con người từ thời hồng hoang đến nay là một cuộc vật lộn liên tục giữa con người và thiên nhiên. Từ thời kỳ sống trong hang, hái lượm trái cây, sống lẫn ở lẫn với thiên nhiên và các loại cầm thú khác, loài người ý thức được nhân tính và dần dà tách ra khỏi đời sống thiên nhiên để thực hiện đời sống người.
*****
Nhà cách mạng Lý Đông A trong tập tài liệu Duy Nhân Cương Thường đưa ra ba yếu tố căn bản làm quy luật cho sự thành hình nhân tính: đó là trinh, bình và hòa. Loài người khác với loài vật vì loài người có nhân tính. Nhân tính được thể hiện trên ba mặt:
- Trong quan hệ giữa người và người, nhân tính yêu cầu có chữ trinh để nói lên sự trung thành với nhau. Trung thành là chất keo sơn để kết hợp xã hội. Do đó từ quan hệ đực cái của loài vật, nhân tính đòi hỏi quan hệ vợ chồng, bạn bè, anh em, cha mẹ con cái phải lấy chữ trinh làm gốc. Và cũng dựa trên nguyên lý trinh, xã hội thiết lập định chế hôn nhân để thực hiện và bảo vệ sự trung thành đó và để bảo lưu huyết thống.
- Để giải quyết nhu yếu về ăn uống mặc ở, nhân tính chối bỏ quy luật của tự nhiên là mạnh được yếu thua để giành miếng ăn hay áo mặc. Nhân tính hướng dẫn con người giải quyết nhu cầu sinh thực bằng sự mãn thích nhu yếu cách đồng đều. Do đó, con người có nhân tính biết chia cơm sẻ áo cho người nghèo đói. Đó là ý nghĩa chữ bình.
- Khi có mâu thuẫn giữa người và người, nhân tính đòi hỏi con người phải giải quyết xung đột bằng sự hoà giải. Đó là ý nghĩa chữ hoà.
Cho nên một xã hội văn minh đúng nghĩa là phải thực hiện được nhân tính trong đời sống người. Một xã hội văn minh đưa dẫn con người đến chỗ hoàn thiện "trinh bình hòa" trong quan hệ giữa người và người.
*****
Karl Marx (Mác) cho rằng người vượn biến thành người là do quá trình lao động hàng triệu năm. Chưa nói tới giá trị của thuyết tiến hoá trong sự hình thành loài người, chủ nghĩa Mác lấy Xã hội cộng sản nguyên thủy làm mô hình lý tưởng để xây dựng xã hội hiện đại. Cái xã hội cộng sản nguyên thủy đó lấy lao động làm sinh hoạt chính yếu của loài người. Mác không hề đặt vấn đề sự thành hình của nhân tính trong quá trình thành lập đời sống người. Vì thế trong xã hội Cộng sản nguyên thủy của Mác nhân tính chưa xuất hiện, và xã hội đó chỉ là tập hợp của một bầy đoàn ngợm, hay người dự bị, để chuẩn bị làm người. Triết gia mác-xít Trần Đức Thảo gọi đó là "Vấn đề con người và chủ nghĩa lý luận không có con người".
Đối với chủ nghĩa Mác, trong quan hệ giữa người và người, sự trung thành với giai cấp vô sản là cao nhất và tuyệt đối. Do đó, trong quá trình xây dựng Xã hội chủ nghĩa, vợ chồng phải đấu tố lẫn nhau, con cái phải đấu tố cha mẹ. Trinh hay sự trung thành giữa vợ chồng, bạn bè, cha mẹ con cái không bao giờ là nền tảng của chủ nghĩa Mác.
Đồng thời, trong chủ nghĩa Mác không có ý niệm "bình đẳng" để giải quyết nhu yếu cho con người. Để giải quyết nhu yếu trong đời sống, Mác chủ trương đấu tranh giai cấp. Quy luật sinh tồn trong tự nhiên là mạnh được yếu thua. Mác áp dụng quy luật dùng cái "mạnh" để tranh giành miếng ăn của loài thú trong tự nhiên vào đời sống xã hội và gọi đó là "bạo lực cách mạng". Khi có mâu thuẫn trong việc giải quyết nhu yếu cho con người, Mác chủ trương "hận thù giai cấp" và "bạo lực cách mạng" để tạo sự giết chóc triền miên; và để người cộng sản, khi thắng lợi được độc quyền hưởng thụ thành quả cách mạng. Mác chỉ thấy thỏa mãn nhu yếu là mục đích sống của đời sống người, cho nên trong cuộc chiến đấu tranh giai cấp người cộng sản chiến đấu như con thú dữ giành miếng ăn.
Trong cuộc chiến "một sống một chết" với Chủ nghĩa Tư bản, người cộng sản phải đánh nhau tả tơi với đối phương cho đến khi một bên ngã gục. Những người Cộng Sản như Kruschev chủ trương chung sống hoà bình với Tư bản Tây phương đã bị lên án là "chệch hướng", là "xét lại". Vì trong chủ nghĩa Mác hoàn toàn không có ý niệm "hòa" để hoá giải mâu thuẫn giữa người và người. Và cho đến ngày hôm nay, người cộng sản vẫn còn sợ hãi cụm từ "diễn biến hoà bình."
Khi phê phán chủ nghĩa Mác, Lý Đông A cho rằng chủ nghĩa Mác Lê đã lấy quy luật của tự nhiên áp dụng thẳng tuột vào đời sống người mà không qua nút điều chỉnh của nhân tính, và do đó, tội ác của chủ nghĩa Mác là biến loài người thành lò thí nghiệm xã hội và coi con người như "muối, sắt".
*****
Đứng về phương diện ngữ nghĩa, "văn minh" trong tiếng Pháp và tiếng Anh là "Civilization". Đó là sự kết hợp của chữ "civil" (dân sự) và tiếp vĩ ngữ "ization" (trở thành). Trong gốc Latin, văn minh có nghĩa là "trở thành dân sự" hay "dân sự hóa". Như vậy, "văn minh" nguyên nghĩa của nó có nghĩa là quá trình trở thành dân sự của một xã hội. Dân sự là ý niệm nói đến người dân, khác với chính quyền.
Thoạt đầu "civilization" chưa có ý nghĩa "văn minh". Chữ "civil" có nghĩa là "dân sự" được dùng sớm nhất trong tiếng Latin. Ở thế kỷ thứ 6, Hoàng đế Justinian của đế quốc Byzantyne soạn bộ luật dân sự đầu tiên được gọi là "Corpus Juris Civilis". Cho đến thế kỷ thứ 14, chữ "civil" cũng chỉ có nghĩa là "liên hệ đến người dân". "Civilis" biến dạng thành "civility" có nghĩa là "lịch lãm."
Cho đến giữa thế kỷ thứ 18, chữ civilization mới có ý nghĩa đối nghịch với "dã man". Các sử gia cho rằng Adam Ferguson trong tác phẩm An Essay on the History of Civil Society (Luận đề về lịch sử xã hội dân sự - Edinburgh, 1767 - p. 2) là tác giả người Anh đầu tiên đã sử dụng "civilization" để chỉ dấu cho sự tiến bộ của loài người bằng sự thành hình "xã hội công dân", hay "xã hội dân sự".
Như vậy quá trình hình thành, ý nghĩa chữ văn minh đi từ gốc Latin có nghĩa là liên hệ đến người dân. Vì chữ "văn minh" trong tiếng Việt không có chứa đựng chữ "người dân" nên trong ngôn ngữ Việt Nam không thấy được yếu tố con người hay người dân trong hai chữ "văn minh".
*****
Tại sao "dân sự hoá là "văn minh"?
Giữa thế kỷ thứ 18, Tây phương đã đi vào cuộc Cách mạng Dân chủ với cuộc Cách mạng Dân chủ Hoa Kỳ 1776 và Cách mạng Pháp 1789. Dân sự hóa chính quyền là giải thể nền chuyên chính của Chế độ phong kiến, các vương quyền, và giáo quyền để người dân được tham gia vào sinh hoạt chính trị. Giải trừ độc tài là quá trình dân sự hóa xã hội. Đó là chỉ dấu của sự tiến bộ, của sáng và đẹp.
Độc tài là thể chế chính trị mà quyền lực tập trung vào một người hay một nhóm người. Quyền lực nầy được duy trì bằng bạo lực, không bị giới hạn bởi luật pháp, hiến pháp hay định chế xã hội. Chế độ cộng sản là thể chế xây dựng trên "chuyên chính vô sản".
Ở mức độ đơn giản nhất, "chuyên chính vô sản" là chế độ độc tài dựa vào bạo lực cách mạng hay sức mạnh của họng súng để cướp chính quyền và để giành miếng ăn. Dựa vào sức mạnh để giành quyền lực, giành miếng ăn chính là sự thể hiện thú tính của động vật hoang dã trong sinh hoạt bầy đoàn. "Tiến lên xã hội chủ nghĩa" là xây dựng một xã hội dựa trên bạo lực, là đưa xã hội loài người trở về với "xã hội cộng sản nguyên thủy" khi đời sống con người thời kỳ còn man rợ, chưa được thuần hoá.
Nói một cách khác, "xã hội cộng sản nguyên thủy" là thời kỳ con người mới có nhân dáng và nhân thể nhưng chưa có nhân tính. Do đó, cái lý tưởng "xã hội chủ nghĩa của Mác" là đưa con người về với những giá trị của "xã hội cộng sản nguyên thủy" chính là hành trình càng ngày càng cách xa với đời sống người có nhân tính. Và vì thế, những người tin và hành động theo Chủ nghĩa cộng sản không thể sống như là một con người sáng đẹp có văn minh.
Nói tóm lại, "văn minh" thể hiện cái đẹp của đời sống người càng ngày càng thăng hoa. Nội dung của văn minh chính là đời sống người với đầy đủ nhân tính, nhân bản và nhân chủ. Một xã hội càng văn minh là xã hội càng tiến gần đến những giá trị của con người và càng xa rời đời sống dã man của động vật. Đó là xã hội đã tháo gỡ được chế độ độc tài, đã được dân sự hoá, và đã hình thành được xã hội dân sự.
