Trong cuộc sống thường nhật của
con người, ngôn ngữ đóng vai trò vô cùng trọng yếu. Không có ngôn ngữ con người
không thể diễn đạt được bất cứ điều gì, từ những cảm quan thường nghiệm đến
những tư duy siêu việt.
Nhưng cũng chính từ ngôn ngữ, con
người biết sử dụng trò chơi duy lý dẫn đến những biện giải có tích cách thuần
lý hoặc chỉ đưa đẩy con người vào mê lộ của tư tưởng đảo điên. Tự buổi ban sơ,
ngôn ngữ là phương tiện truyền thông thực tại trung thực nhất. Rồi lần hồi, con
người biến ngôn ngữ thành công cụ đáp ứng những thao tác buông lung của ý thức
vọng niệm quay cuồng. Bấy giờ, ngôn ngữ không đơn thuần là biểu thị của thực
tại mà trở thành đầu mối cho mọi hành tác vọng động của thức tâm.
Từ đó, vọng niệm và ngôn ngữ như
một cặp nhân duyên tương ứng, tương hệ. Từ vọng niệm lưu lộ qua ngôn ngữ. Từ
ngôn ngữ mở lối cho vọng niệm phát sinh. Cái thế tương quan, tương duyên này
giữa vọng niệm và ngôn ngữ đã đặt thân phận chúng sinh vào trận đồ vô minh và
triền phược không biết khởi thủy từ lúc nào.
Vì vọng niệm và ngôn ngữ quyện
vào nhau biến thành đám mây mờ che khuất chân tâm, cho nên, con người đã rơi
vào thế trận nhị nguyên, đa nguyên, nhất nguyên của tư tưởng và ngôn ngữ mà
không có lối thoát. Trong mê lộ này, con người dựng lập các triết thuyết theo
quan kiến chủ quan và cục bộ rồi bám chặt vào đó xem như là những chân lý tối
hậu.
Nào là chủ trương các pháp tự
nhiên sinh không do bất cứ tác nhân và trợ duyên nào. Nào là lập thuyết vạn hữu
do một đấng thần linh hay thượng đế toàn năng toàn quyền tác tạo, mà đấng siêu
nhiên này thì vượt ra ngoài tất cả mọi tương quan tương đối, là vĩnh hằng bất
diệt. Nào là quan điểm cho rằng vạn pháp thường còn bất biến không lệ thuộc vào
bất cứ quy luật biến thiên nào cả. Nào là chủ trương vạn vật sau khi chết rồi
thì đoạn diệt vĩnh viễn không còn tái sinh. Có chỗ thì cho rằng tổng thể của
ngũ uẩn là giả danh nhưng cá biệt từng uẩn là thật thể thường trụ. Có nơi thì
quan niệm rằng các pháp là biểu tượng hiện hành của thức tâm và ngoài thức tâm
ra không có gì khác.
Dựa vào vô số những luận thuyết,
những quan kiến đó, con người suy diễn ra chân thân của thực tại theo vị thế
nhận thức mà mình đang đứng. Thực tại, vì vậy, là cái này mà không là cái kia. Chân
lý, vì thế, chỉ là chân lý của người này, nhóm này, chủ thuyết này mà không là
chân lý của người kia, nhóm kia, chủ thuyết kia. Ngôn ngữ bấy giờ không đứng ở
vị thế là chức năng thông truyền chân lý mà là hiện thân bất động tĩnh chết của
thực tại, vì chân thân sinh động của thực tại đã bị khái niệm hóa, phạm trù hóa
trong ngôn ngữ. Chính vì lý do này, con người chỉ cần nghe nói đến hai chữ
"thực tại" hay "chân lý" là có thể hình dung ra cái thực
tại hay chân lý như thế nào đó theo ý thức vọng niệm của riêng mình.
Nhưng thực ra đó không là thực
tại, không là chân lý mà là sản phẩm của thức tâm điên đảo, là con đẻ của đôi
phối ngẫu vọng niệm và ngôn ngữ. Làm sao những khái niệm ấy có thể là thực tại
hay chân lý trong khi chính khái niệm và ngôn ngữ tự nó biến thiên sinh diệt
không ngừng, tự nó chỉ là giả danh? Khái niệm nào là chân lý? Là khái niệm của
sát na trước hay của sát na sau? Khái niệm của sát na trước đã diệt rồi và khái
niệm của sát na sau thì chưa đến. Là khái niệm của sát na hiện tiền? Khái niệm
của sát na hiện tiền thực ra không là khái niệm vì nó trôi chảy liên lỉ không
ngừng lấy đâu mà bám víu để hình tượng khái niệm.
Tất cả chỉ là hý luận, là trò đùa
của luận thuyết tư tưởng. Bám víu vào đó chỉ dẫn dắt con người đến mê lộ của vô
minh và triền phược mà không là giác ngộ giải thoát chân thật. Tai hại này thật
không lường! Tất cả những danh ngôn ước lệ đã trở thành thực tại tuyệt đối. Con
người không bận tâm khai phát chân lý bị vùi dập sâu dưới bản thể của vạn hữu
mà chỉ nỗ lực săn đuổi theo quán lệ của vọng niệm và ngôn ngữ ứ đọng ở lớp vỏ
bề ngoài. Nhưng càng đi càng không thấy bến bờ, vì ý thức vọng niệm là dòng
thác lũ không bao giờ dừng lại. Ý niệm sau xô đẩy ý niệm trước tạo thành những
chuỗi xích ý niệm chập chùng.
Bằng vào ý thức phân biệt vọng chấp,
con người nỗ lực đào bới trong ngôn ngữ nội dung của thực tại, có khi thậm chí
còn biện biệt ngôn từ đến mức như sợi tóc bị chẻ làm tư. Trận đồ của ngôn ngữ
như vậy đã đạt đến tình trạng như tơ tằm rối rắm, càng vùng vẫy càng bị buộc
trói nhiều hơn. Hý luận giờ đây đã là chướng ngại lớn lao nhất đối với người
tìm cầu giác ngộ. Làm thế nào con người có thể đoạn diệt hý luận để chứng ngộ
thực tại? Tánh Không và toàn bộ tư tưởng Bát Nhã đều tập chú vào việc giải
quyết vấn nạn thiên nan vạn nan này.
Hãy bình tâm mà liễu giải lại tất
cả nguồn cội của vấn đề may ra có thể nhìn thấy được đâu là đầu mối cần phải
tháo gỡ. Vấn đề không là ngôn ngữ, vì ngôn ngữ chỉ là hoạt dụng tự nhiên của
nguồn tâm. Vấn đề cũng không nằm ở nguồn tâm, vì nguồn tâm vốn không động không
tịnh. Vấn đề là ở chỗ vọng niệm, vì từ vọng niệm đẩy ngôn ngữ thành trò chơi hý
luận, từ hý luận trở lại làm nhân duyên cho vọng niệm tồn tục.
Vậy phương thức trị liệu là gì?
Phải chăng con người chấm dứt mọi hoạt dụng của ngôn ngữ, ngày đêm câm lặng không
mở lấy lời nào thì có thể tận diệt được hý luận và ngộ chứng thực tại tức khắc?
Không, tuyệt đối không! Bởi lẽ sự câm lặng của lời nói không bảo chứng được sự
vắng mặt thật sự của ngôn ngữ, hơn nữa nó cũng không có nghĩa là sự câm lặng
thật sự của vọng tâm thác loạn không ngừng. Vậy phải chăng con người cần chặt
đứt dòng thác lũ vọng niệm để trả bản tâm về lại thể viên minh? Phải! Nhưng
bằng cách nào? Bằng cách ngồi im như gỗ đá để cố gắng diệt trừ từng ý niệm khởi
sinh? Không, vì làm như vậy thì có khác gì là gỗ đá?
Như trước đã nói, ngôn ngữ hiện
đang là phương tiện kiến hiệu của trò chơi hý luận, ngôn ngữ tự chân thân cũng
là biểu thị của thực tại. Vậy hãy bắt tay vào chính ngôn ngữ để thực hiện
phương thức trị liệu hý luận này. Tại sao phải là ngôn ngữ? Bởi vì, hý luận đã
dựa vào ngôn ngữ như là phương tiện trọng yếu thì phương thức trị liệu hý luận
không thể không nhắm vào ngôn ngữ. Hý luận thực hiện trò chơi của nó y cứ trên
nền tảng nhận thức rằng ngôn ngữ, và rộng hơn là tất cả các pháp, đều là thật
hữu hay là thật không xét như là một thực thể. Nếu không thừa nhận nguyên tắc
này, trò chơi hý luận không thể thực hiện được. Tại sao? Tại vì con người trước
hết phải tin chắc rằng ngôn ngữ hay các pháp hoàn toàn là thực thể rồi họ mới
có thể đặt niềm tin của họ vào những gì mà ngôn ngữ diễn bày.
Vấn đề là ở đây. Ở chỗ con người
bị lừa gạt một cách tinh vi bởi trò chơi hý luận, chấp giả làm thật, lấy không
làm có. Trong trò chơi hý luận, con người bị đánh lừa để ngộ nhận rằng thực tại
là cái này hay là cái kia, là sinh hay diệt, là thường hay đoạn, là đồng nhất
hay dị biệt, là đến hay đi. Nhưng thực ra, khi con người chưa thể nhập thực
tại, chưa giác ngộ chân tâm thì làm sao biết được nó là cái gì. Cho nên, mọi
ước định về thực tại khi chưa giác ngộ đều là ảo tưởng, là hý luận. Muốn tháo
gỡ cái gút mắc này thì cần phải mở nó ra từ chính trong ngôn ngữ. Nhưng hãy coi
chừng, vì ngôn ngữ đang là công cụ của hý luận, nếu không khéo con người chỉ
chuốc lấy tai họa vào thân giống như người chơi lửa có thể sẽ bị lửa đốt thân. Cái
khó khăn tột bực của phương thức trị liệu hý luận là ở chỗ này. Dùng ngôn ngữ
mà không để nó trở thành công cụ của hý luận. Đây là chức năng ưu việt bậc nhất
của Tánh Không của Bát Nhã.
Chính trong ý nghĩa đó, Tánh
Không thận trọng tối đa và đã không để một kẽ hở nào cho hý luận có cơ may đột
nhập. Hễ đi qua thì tức khắc bôi xóa dấu vết như chim nhạn không lưu bóng giữa
hư không, như lằn dao rạch xuống nước lấy lên là không còn vết tích nào. Sử
dụng ngôn ngữ nhưng là thứ ngôn ngữ có công năng tẩy trừ tất cả mọi vướng mắc
của tâm thức vọng niệm có thể bám víu. Dưới lằn kiếm của Tánh Không thì không
một ý niệm thêm chấp nào, không một mầm móng khởi sinh hý luận nào mà không bị
chặt đứt một cách tận gốc. Xin hãy nghe Bồ Tát Long Thọ dạy trong Trung Quán
Luận, phẩm Quán Nhân Duyên thứ nhất của Ngài:
"Bất sinh diệc bất diệt
Bất thường diệc bất đoạn
Bất nhất diệc bất dị
Bất lai diệc bất khứ
Năng thuyết thị nhân duyên
Thiện diệt chư hý luận. "
Không sinh khởi cũng không diệt mất
Không thường hằng cũng không đoạn tuyệt
Không đồng nhất cũng không dị biệt
Không tụ đến cũng không ra đi
Có thể diễn nói pháp nhân duyên như vậy
Để diệt trừ một cách rốt ráo các hý luận.
Khi thấy các pháp có sinh diệt,
thường đoạn, nhất dị, lai khứ là vì khẳng quyết rằng các pháp có thực thể, rằng
các pháp thực hữu. Nhưng các pháp từ một ý niệm vi tế đến sơn hà đại địa đều
không có thực thể, không thực hữu. Vì sao? Vì các pháp do duyên khởi. Do duyên
hay điều kiện tụ họp mà một pháp được hình thành, như cái bàn nhờ các duyên là
gỗ, đinh, thợ mộc, bào, đục, vân vân, tụ họp lại mà có. Nếu trả tất cả các
duyên ấy về lại bản vị của chúng thì cái bàn không còn hiện hữu. Như thế, cái
bàn ngay trong lúc đang hiện hữu ở đó đã là một tập hợp giả tạm của các duyên
rồi và tất nhiên nó không thực có tự thể như là thực thể. Rồi từng duyên của
cái bàn đó như cái đinh chẳng hạn cũng là một tập hợp giả tạm của nhiều duyên
khác như nhân công, kim loại, nhà máy, vân vân, mà hiện hữu, tự nó không có
thực thể, nó là giả hợp, là không.
Quán chiếu như vậy cho đến khắp
cùng vũ trụ pháp giới không có gì ra ngoài ý nghĩa của duyên khởi, và do đó,
không có gì không là giả danh, là không tự thể, là không. Không có tự thể tức
là không thực thể, không thực thể tức là không hiện hữu như một pháp, như vậy
làm sao còn nói đến việc sinh hay không sinh. Đã không sinh làm sao có diệt?
Không sinh thì không tồn tại, như thế làm sao có thể nói là thường hằng. Không
diệt thì làm sao có thể nói là đoạn tuyệt. Pháp không sinh diệt hay thường
đoạn, như thế làm sao nói là đồng nhất hay dị biệt. Các pháp đã không sinh tức
là không đến và không diệt tức là không đi.
Bốn cặp song quan luận này chính
là Bát Bất (bất sinh bất diệt, bất thường bất đoạn, bất nhất bất dị, bất lai
bất khứ) là phương thức tinh diệu tối thắng của Tánh Không để trị liệu hý luận.
Tâm thức hý luận không còn có chỗ khởi phát vì Bát bất như thanh kiếm sắt bén
chặt phăng tất cả những đầu mối của vọng niệm. Khởi ý niệm sinh đã không được
mà ý niệm diệt cũng không xong. Quay đầu về lối ngõ thường đoạn thì cũng bị đốn
tận gốc rễ. Trở lui lại nẻo đồng nhất và dị biệt thì đã bị đốt sạch sành sanh. Dự
tính vượt qua sông lai-khứ thì chiếc cầu duy nhất cũng bị phá sập tự bao giờ.
Vạn pháp mặc dù là không có thực
thể, nhưng chính do ở chỗ chúng không thực thể cho nên chúng có thể tụ họp lại
với nhau để làm khởi sinh ra pháp. Giống như một hóa chất khi muốn hòa hợp vào
với hóa chất khác thì tự nó phải hủy thể để cùng với hóa chất kia hình thành
nên hóa chất mới. Nếu các hóa chất cứ giữ nguyên bản chất của mình thì chúng
không thể hòa tan vào nhau để sinh khởi một hợp chất mới. Một hóa chất có thể
hủy đi bản chất của mình để hòa nhập vào với hóa chất khác là vì tự nó hóa chất
ấy vốn không có tự thể. Đấy chính là ý nghĩa do không có tự tánh nên các pháp
mới có thể duyên sinh. Và cũng do chúng duyên sinh nên cho thấy rằng chúng
không có tự tánh, chúng là không. Vì vậy trong Trung Quán Luận , phẩm Quán Tứ
Đế thứ 24, Bồ Tát Long Thọ đã dạy:
"Dĩ hữu không nghĩa cố
Nhất thiết pháp đắc thành
Nhược vô không nghĩa giả
Nhất thiết pháp bất thành. "
Do có diệu nghĩa Không cho nên
Tất cả các pháp được sinh thành
Nếu không có diệu nghĩa Không thì
Tất cả các pháp không thể sinh thành được.
Đến đây con người không thể nói
các pháp là có bởi vì chúng vốn không có tự tánh. Con người cũng không thể nói
các pháp là không vì chúng do các duyên tụ họp mà sinh thành. Con người lại
càng không thể nói các pháp là vừa không có vừa không không bởi vì không có tức
là không, không không tức là có; có và không đã không thể thành lập thì phi hữu
phi không làm sao thành lập được. Con người cũng không thể nói các pháp là
không phải phi hữu, không phải phi không, bởi vì không phải phi hữu tức là cách
nói khác của hữu và không phải phi không tức là cách nói khác của không; nhưng
phủ định trong ý nghĩa xác lập một thực thể nào đó đều là cách thế vướng kẹt
trong ý niệm giữa có và không; như thế đã rơi vào chiều hướng khẳng quyết các
pháp có hoặc không, điều này đã không thể được thành lập.
Nói có cũng không được. Nói không
cũng chẳng nhằm. Khởi niệm, mở miệng đều sai. Tánh Không quả thật đã đẩy ý thức
vọng niệm và trò chơi hý luận vào tuyệt lộ! Nhưng có lẽ ngay chính trong tình
cảnh không bám víu được vào đâu ấy, thức tâm mới có thể rũ sạch tất cả mọi hệ
phược, mọi u khuất, mọi vô minh từ vạn kiếp để một lần rồi vĩnh viễn soi chiếu
vào tận cùng bản thể viên minh.
Huỳnh Kim Quang
Nguồn: buddhahome. net
