"Nổi loạn"

Cơ duyên ấy là cơn sa đọa tinh thần hiện đại kéo lê thê qua thế kỷ như một bệnh hủi. Căn bệnh không biết nhiễm phải từ thế hệ nào trước, nhưng khi nhận ra được thì biến chứng đã quá trầm trọng, cuộc sống và con người hầu như chìm giữa một tuyệt vọng mông mênh. Người ta lo âu, người ta tự hỏi, người ta xét lại; trong khi ấy lịch sử cứ vun vút quay theo đà chuyên nghiệp, nghiền nát trên những con người mất hết tính cách người.   

Thật vậy, chưa lúc nào con người thác loạn hơn: cứ hỏi các nhà thương điên thì biết.  

Chưa lúc nào con người chán sống hơn: cứ xem bảng thống kê số người tự tử thì biết.  

Chưa lúc nào con người mâu thuẫn với con người và với chính mình hơn.   

Chưa lúc nào con người nguyền rủa chính mình hơn.   

Bao nhiêu giải pháp đã được đưa ra - kể cả cách mạng, chiến tranh - nhằm mục đích lập lại một xã hội hợp lý hơn, một chế độ phải chăng hơn, một cuộc sống biết điều hơn. "Cuộc sống biết điều hơn", nghĩa là duy lý hơn, công thức hơn, ngang bằng sổ thẳng hơn, phải chăng đó là mầm loạn?   

Bằng tất cả kinh nghiệm của bản thân, người ta nghĩ rằng con người không thể dang dở là con người của lý trí, triết học, khoa học, mà phải là con người tuyệt đối là người với tất cả tánh cách người.

Người ta ngờ rằng ngoài lý trí - mà văn minh hiện tại độc tôn như một thần tượng - có một quan năng nào khác, đại đồng hơn, có thể đem lại ánh sáng và an vui cho toàn thể loài người.   

Trong linh cảm mơ hồ ấy, đó đây nhiều hồi chuông báo động được gióng lên, mở màn cho nhiều tư trào "nổi loạn" tưng bừng và âm ỉ bốc cháy.   

Thoạt tiên, từ bóng tối, cậu bé thần đồng Arthur Rimbaud đứng lên chà đạp tất cả để làm người thần nhãn, "sáng tạo lại những đóa hoa mới, những ngôi sao mới, những da thịt mới, những ngôn ngữ mới".   

Xé toạc bức màn đạo đức, bác sĩ Freud khám phá ra con người không phải là lý mà là tình - dục tình -, không phải là ý thức mà là vô thức, tiềm thức. Lật ngược thế cờ, đó là bản năng trả thù lại đạo đức, là mộng trả thù lại thực, là con người thiên nhiên đòi lại quyền sống trong thế giới văn minh.   

Rồi Nietzsche, uy nghi trong tuyệt vọng, đứng lên công bố cho loài người biết rằng dưới chân Ông, Chúa đã chết rồi. Chúa chết! Mà con người cũng bị xóa bỏ luôn! Con người chỉ còn một lối thoát duy nhứt là chà đạp lên ... con người, để trở thành siêu nhân, đứng ngoài thiện ác.   

Qua lò tâm luyện Alchimie, Nietzsche biến chế cái tuyệt vọng cuối cùng thành cái hy vọng ngàn đời. Nhưng rồi, từ tuyệt đỉnh, Nietzsche lại gục xuống trong cuồng loạn. Thế là bước giải thoát đầu tiên đành đánh dấu bằng một "thiên đường lở"!

Tuy nhiên, tình trạng xung khắc ấy cần phải vượt qua, với bất cứ giá nào. Bao nhiêu công thức chánh trị, kinh tế, triết học, đạo giáo được đưa ra thí nghiệm, bao nhiêu cuộc cách mạng nhuộm đỏ từng trang sử, hai cuộc thế chiến, mấy quả bom nguyên tử, hằng chục triệu người gục ngã như những con vật hy sinh ... tất cả không ngoài mục đích giải quyết bệnh mâu thuẫn cho con người. Nhưng càng vùng vẩy, con người như càng bị đùn sâu hơn vào ngõ cụt. Và ngọn lửa "nổi loạn" càng bốc cháy bạo hơn, như thuốc súng.   

Vì lẽ văn minh hiện đại được đề cao là tuyệt đối duy lý, xây dựng lên bằng khối óc, đúc kết bằng suy tư, nên nổi loạn là lấy phi lý chống lại lý, lấy vô thức chống lại ý thức, lấy mộng chống lại thực, v.v..., nổi loạn dưới ngọn cờ phi trí thức vậy. Nổi loạn để làm lại, không phải làm lại từ những đổ vỡ, mà làm lại bằng những phủ nhận. Những phủ nhận ấy là tư trào hiện sinh, là trường thơ siêu thực, là hội họa lập thể, lầy nhầy màu xác thịt, tối đen màu tuyệt vọng.   

Thế là cả một lâu đài duy lý phút chốc rạn nứt như một ác mộng. Nhân chứng Paul Valéry buột miệng than:   

"Nous autres, civilisations, nous savons   

"maintenant que nous sommes mortelles!   

Người ta không xây dựng nữa, nghĩ rằng "tạo làm chi những lâu đài nguy nga tráng lệ là thế để rồi mình phải đi ngủ nhờ ở mái hiên hàng xóm" (Kierkegaard). Thật là chua xót!   

Người ta không tin ở đạo đức nữa, và "có lẽ một ngày kia, vì lý do đạo đức, chúng ta không làm thiện nữa" (Camus). Thật là trớ trêu!   

Người ta chỉ vâng theo bản năng, đào sâu tiềm thức, khai thác mộng mị. Người ta chỉ phủ nhận, chỉ nổi loạn.   

Triết học nổi loạn: Heidegger, Sartre. Thi ca nổi loạn: Breton, Pichette. Hội họa nổi loạn: Picasso, Matisse. Tiểu thuyết nổi loạn: Kafka, Sagan.

Cho đến trẻ em cũng nổi loạn nốt, kéo hết ra đường phá phách để chối bỏ văn minh, và chứng minh sự có mặt của mình trong một thế giới mất hết kích thước người.

Trúc Thiên

Trích: ‘Hiện tượng Krishnamurti’