Có nhiều cách phô trương.
- Phô trương thanh thế;
- Phô trương kiến thức;
- Phô trương cơ thể;
- Phô trương con cái;
- Phô trương mối quan hệ xã hội;
- Phô trương nguồn gốc gia tộc;
- Phô trương sức khỏe;
- Phô trương tài năng đặc biệt;
...
Trừ loại phô trương của các nhà
quản lý chính trị, quân đội sử dụng như là một chiến thuật để đưa lại thắng lợi
trong tình huống cụ thể (đưa lại lợi ích cho dân tộc, đất nước) được coi là
"mưu kế" thì các loại phô trương khác được cho là "khoe
khoang", bị dư luận phê phán.
Hiện nay, ở Việt Nam có
rất nhiều người có ham muốn phô trương tiêu dùng, mặc dù đất nước ta còn nghèo.
Thì ra, tiêu dùng phô trương thực chất là một thuật ngữ "kinh tế học"
đã được nghiên cứu kỹ. Xin hãy đọc những dòng định nghĩa và phân tích về nó
trên trang wikipedia.
Tiêu dùng phô trương (một số tài
liệu ở Việt Nam
còn gọi là sự tiêu dùng nhằm thể hiện, sự tiêu dùng nhằm khoe khoang, sự tiêu
thụ trưng phô) là một thuật ngữ kinh tế học để chỉ một loại hành vi tiêu dùng.
Người ta tiêu dùng để cho mọi người xung quanh thấy mình ở địa vị xã hội nào
đó, dù thực có địa vị xã đó hay không. Thuật ngữ này (tiếng Anh: conspicuous
consumption) do Thorstein Veblen (1857-1929) đặt ra vào năm 1899 trong tác phẩm
The Theory of the Leisure Class. Trong tác phẩm này, Veblen mô tả hành vi tiêu
dùng của tầng lớp mới giàu (Veblen gọi họ là leisure class trong tác phẩm của
mình) cuối thế kỷ 19 nhờ công nghiệp hóa ở Hoa Kỳ.
Nhiều nghiên cứu thống kê đã cho
thấy tiêu dùng phô trương là có trong thực tế. Chẳng hạn, Charles et al (2007)
cho thấy người gốc Phi và người gốc Mỹ Latinh ở Hoa Kỳ có xu hướng dành một tỷ
lệ lớn chi tiêu của mình cho những hàng hóa trưng diện được (như ô tô, quần áo,
đồ trang sức) hơn so với người da trắng có cùng mức sống. Grossman and Shapiro
(1988) tìm hiểu thấy có những người sẵn sàng mua hàng nhái (hàng gắn nhãn hiệu
nổi tiếng nhưng không phải do hãng sở hữu nhãn hiệu đó sản xuất thực) hơn là
mua hàng có cùng chất lượng nhưng không gắn nhãn hiệu nổi tiếng chứng tỏ họ cần
nhãn hiệu để thỏa mãn nhu cầu trưng phô.
Nguyên nhân dẫn tới hành vi tiêu
dùng phô trương được Veblen chỉ ra là: 1) sự ghen tỵ (envy) - người kém thành
đạt muốn phô trương để che giấu sự kém thành đạt; và 2) sự kiêu hãnh (pride) -
người ta muốn có danh tiếng thông qua phô trương để cho công việc của mình suôn
sẻ hơn. Các nhà kinh tế học ngày nay dùng lý thuyết trò chơi để giải thích hành
vi tiêu dùng này, chẳng hạn Friedman and Ostrov (2008). Các nhà kinh tế học và
tâm lý học chỉ ra rằng hành vi tiêu dùng phô trương phụ thuộc vào kinh nghiệm,
nhận thức và cả ý thức cạnh tranh của người tiêu dùng.
Liên quan đến hành vi tiêu dùng
phô trương, Veblen còn giới thiệu một khái niệm khác, gọi là hàng hóa Veblen.
Đây là loại hàng hóa mà giá cả của chúng càng cao thì càng hấp dẫn người mua,
bởi vì giá cả chính là thước đo của sự kiêu hãnh.
Hàng hóa Veblen là những hàng hóa
mà lượng cầu về chúng tăng lên khi giá của chúng tăng và lượng cầu về chúng sẽ
giảm nếu giá của chúng giảm. Đối với hàng hóa thông thường, thì lượng cầu sẽ giảm
nếu giá hàng tăng. Veblen là đặt theo tên của nhà kinh tế Thorstein Veblen
(1857-1929), người đã nêu ra thuyết tiêu dùng phô trương.
Những hàng hóa thường được liệt
vào nhóm hàng hóa Veblen là xe ô tô sang trọng, đồ trang sức đắt tiền, tác phẩm
nghệ thuật của các tác giả nổi tiếng, rượu vang đắt tiền, v.v... Những người có
hành vi tiêu dùng phô trương sẽ xem giá hàng là một tín hiệu của địa vị và động
cơ tìm kiếm địa vị của họ khiến họ thích những mặt hàng đắt tiền. Mặt hàng càng
đắt tiền thì mức độ thích thú của họ đối với mặt hàng càng lớn, thỏa dụng mà
tiêu dùng mặt hàng đem lại càng lớn, và vì thế lượng cầu đối với mặt hàng càng
cao.
Những nghiên cứu thực nghiệm cho
thấy trong thực tế có hiện tượng người ta cảm thấy hạnh phúc hơn khi tiêu dùng
mặt hàng đắt tiền hơn. Lại có nghiên cứu cho thấy rằng việc tiêu dùng hàng hóa
Veblen của một người chịu sự tác động của việc tiêu dùng hàng hóa Veblen của
những người xung quanh.
Chú ý là có những mặt hàng mà
lượng cầu tăng khi giá của chúng tăng nhưng lại không phải là hàng hóa Veblen.
Lượng cầu về hàng hóa Veblen tăng lên cùng với sự lên giá mặt hàng là vì thỏa
dụng mà hàng này đem lại lớn hơn khi giá hàng tăng. Những mặt hàng mà lượng cầu
tăng khi giá tăng vì thu nhập thực tế của người tiêu dùng bị giảm gọi là hàng
hóa Giffen.
Tiêu dùng "phô trương"
với tiêu dùng "không phô trương" được điều chỉnh bởi chính chủ thể cá
nhân, có liên quan đến tầm văn hóa của chủ thể đó.
Tầm văn hóa của chủ thể cao thì
chủ thể đó sẽ giảm đi sự muốn thể hiện phô trương; ngược lại tầm văn hóa của
chủ thể thấp thì mong ước và ý chí muốn phô trương lại càng mạnh mẽ hơn bao giờ
hết.
Ông bà ta từng nói "Chiếc áo
không làm nên thầy tu" chắc là để giáo dục con cháu tiết chế sự phô trương
tồn tại trong mỗi con người chúng ta.
