“Tri túc, đãi túc, tiện túc, hà thời túc,
Tri nhàn, đãi nhàn, tiện nhàn, hà thời nhàn”
(Nguyễn Công Trứ )
“Biết là đủ, cho là đủ, thì nó là đủ
Biết là nhàn, cho là nhàn, thì nó là nhàn”.
Có lẽ chúng ta đã rất quen với
câu ngạn ngữ này: “Đồng tiền là tên đầy tớ tốt nhưng lại là ông chủ hà khắc”.
Nếu chúng ta coi đồng tiền là phương tiện, thì tiền bạc rất hữu ích, là tên đầy
tớ phục vụ chúng ta trong mọi công việc; nhưng nếu chúng ta coi đồng tiền là
mục đích thì hỡi ôi, đã bao lần người ta sẵn sàng làm tất cả để đạt được mục
đích này; tiền bạc trở nên ông chủ khắc nghiệt, tàn nhẫn, vùi dập cuộc đời ta.
Vì đồng tiền, người ta sẵn sàng
làm tất cả, bán rẻ lương tri, tán tận lương tâm của mình. Có lẽ chúng ta từng
chứng kiến bao cảnh thương tâm, gia đình tan nát, huynh đệ tương tàn cũng vì sự
tác oai tác quái của đồng tiền. Nếu mượn lời của thi hào Nguyễn Du mà ví von
lúc này cũng có thể diễn tả được điều gì đó:
“Trải qua một cuộc bể dâu,
Những điều trông thấy mà đau đớn lòng”.
* * * * *
Việc chọn lựa và sử dụng tiền bạc
là thách đố khôn cùng. Sống trong thế giới thời mở cửa, nền văn hóa hưởng thụ
đang kích thích sự thèm khát của con người, bạn có thể dễ dàng nói “không”?
Trong một thế giới đồng tiền đang được thượng tôn, đang là chìa khóa vạn năng
có thể mở ra nhiều cánh cửa của cuộc sống, nhiều bậc thang giá trị bị đảo lộn,
và người ta cứ ảo tưởng một âm vang ngọt ngào rót vào tai mỗi ngày: “Có tiền là
có tất cả!”
Sự thực có phải là như thế? Biết
thế nào là đủ?
Nhu cầu của con người thì vô
chừng, biết thế nào là đủ ! Nhà Nho Nguyễn Công Trứ quan niệm:
“Tri túc, đãi túc, tiện túc, hà thời túc,
Tri nhàn, đãi nhàn, tiện nhàn, hà thời nhàn”
Tạm dịch là:
“Biết là đủ, cho là đủ, thì nó là đủ
Biết là nhàn, cho là nhàn, thì nó là nhàn”.
Thì ra cái đủ của con người rất
chủ quan, rất tương đối; nó phụ thuộc vào quan niệm và sự chọn lựa của bạn. Vốn
thói đời, túi tham vẫn vô đáy, “có voi” lại “đòi tiên”, sở hữu bằng nào vẫn
chưa đủ. Của cải lúc này không phải là thứ nhu cầu cần thiết để sống nữa, không
còn phải là một phương tiện phục vụ cho cuộc đời, cho hạnh phúc nhân sinh nữa,
mà nó biến thành ngục thất nhốt kín con người lại, ở trong đó con người lấy tự
do của mình đổi lấy sự khoái lạc được sở hữu và những nỗi lo lắng, chỉ lo ngay
ngáy trong lòng có ngày tiền bạc đội nón ra đi, chỉ sợ sự an toàn của mình bị
phá vỡ.
Thực ra, tiền bạc chẳng bao giờ
là sự an toàn cả. Chúng ta rất cần tiền bạc để trao đổi, để phục vụ cho đời
sống; tự bản chất, tiền bạc không có gì là xấu. Tiền bạc trở nên xấu hay tốt là
do con người sử dụng. Nếu bạn làm chủ được những nhu cầu của bạn, bắt đồng tiền
phục vụ cho sự công bằng, lòng nhân ái, cho công thiện công ích, thì tiền bạc
là người bạn thân, và lúc ấy bạn thực sự biết thế nào là đủ đối với bạn. Con
tim sẽ mách bảo cho bạn biết phải làm gì với số tiền bạn có.
Những tham vọng thái quá
Cũng như tiền bạc, tham vọng tự
nó chẳng có gì đáng trách; điều đáng nói ở đây là những tham vọng thái quá,
người ta tìm mọi cách để đạt cho bằng được, kể cả những cách thức xấu xa nhất.
Có nhiều ngưởi lầm tưởng chiều
cao hạnh phúc được đo bằng những hố sâu tham vọng được lấp đầy. Thực ra khát
khao có bao giờ được hoàn toàn thỏa mãn. Giáo lý nhà Phật coi đây là căn nguyên
của khổ lụy, muốn hạnh phúc phải triệt tiêu mọi tham vọng, mọi ước muốn, phải
buông xả, phải lìa tất cả. Hạnh phúc không hệ tại ở những gì mình có, hạnh phúc
không thể đổi chác hay mua bán bằng tiền bạc. Bạn có thể trang bị cho mình đầy
đủ tất cả mọi tiện nghi, nhưng biết đâu tâm hồn bạn vẫn trống vắng, không thể
lấy chi để lấp đầy; và có lẽ lúc này chúng ta mới hiểu đôi chút tại sao văn hào
Nga, Lev Tolstoi, lại nói: “Con người sống bằng tình yêu”.
Giả như bấy lâu nay thế giới
trong tôi là thế lực của đồng tiền lên tiếng, thì trong khoảnh khắc tĩnh lặng
nào đó, hãy để cho tình yêu ngỏ lời, biết đâu những sợi dây tham vọng thái quá
sẽ chùng lại, sự quân bình tràn về và cung đàn hạnh phúc lại ngân lên. Nếu bạn
đồng ý với tôi, cùng đích cuộc đời chúng ta là hạnh phúc, thì kinh nghiệm ngàn
đời và sự khôn ngoan đích thực mách bảo cho chúng ta rằng những tham vọng thái
quá chẳng bao giờ có thể dẫn đến nguồn hạnh phúc đích thực.
* * * * *
Chúng ta rất dễ dàng ảo tưởng về
tiền bạc và việc sở hữu, dễ có những lầm lẫn; do vậy rất cần phải phân biệt
giữa ước muốn và nhu cầu, giữa quan niệm của xã hội và giá trị nội tại của sự
vật, giữa việc tiêu xài và sự tự do.
Sự lẫn lộn giữa ham muốn và nhu cầu
Nhiều khi chúng ta rất dễ dàng
đồng hóa ham muốn và nhu cầu là một. Thực ra, hai lãnh vực này có sự khác biệt
rõ ràng.
Ham muốn của chúng ta có thể vươn
đến vô cùng; có thể liệt kê ra đây hàng loạt ham muốn mà không phải chỉ riêng
của tôi hay của bạn: Ham muốn được thành đạt ở địa vị cao trong xã hội, được
mọi người yêu quý trọng vọng; ham muốn có thật nhiều tiền của, có nhà lầu xe
hơi, có vợ đẹp con khôn … và có những ham muốn chẳng bao giờ đạt được.
Còn nhu cầu, có lẽ khiêm tốn hơn;
nhiều khi người ta bị cuốn hút vào nhu cầu giả tạo hơn là thỏa mãn nhu cầu thực
sự của bản thân mình. Ví dụ lúc bạn đang đói, bạn cần có thức ăn; bạn đang
khát, bạn cần có nước uống; bạn đang mỏi mệt, cần được nghỉ ngơi, đó là những
nhu cầu thực sự cần thiết; nhưng chỉ cần bạn thay đổi một chút như: đói, nhưng
phải đi ăn ở nhà hàng đặc sản, kiếm chút rượu Tây giải khát, và thuê đỡ căn
phòng ở khách sạn năm sao để nghỉ ngơi…,. thì lúc này bạn đã đáp ứng quá mức
nhu cầu của mình rồi; đó là nhu cầu giả tạo, là lòng ham muốn. Bạn ạ, một lần
nữa chúng ta lại thấy lòng ham muốn thì vô chừng.
Điều quan trọng chúng ta phải
phân định đâu là nhu cầu thực sự cần thiết cần phải đáp ứng, đâu là nhu cầu giả
tạo đang đòi được thỏa mãn cái tôi ích kỷ của mình. Sống tròn đầy là sống thật,
đáp ứng những nhu cầu thật và cũng biết khước từ thật ! Khước từ lại là một
cách tuyệt vời có thể ngăn chặn bớt những hố sâu tham vọng không làm cho nó
tiếp tục bị bào mòn, tiếp tục thẳm thẳm hơn. Nhiều khi sự thỏa mãn về thể chất
lại tỉ lệ nghịch với những sung mãn của tinh thần. Khi mọi nhu cầu của thân xác
quá đầy đủ, coi chừng tâm hồn lại bị khoét sâu trong sự trống vắng ý nghĩa
sống, trống vắng đời sống tinh thần. Một tâm hồn đói khát, cho dù thân xác có
no thỏa thì cũng chẳng bao giờ có thể gọi là cuộc sống tròn đầy được.
Sự lẫn lộn giữa quan niệm xã hội và giá trị nội tại sự vật
Đành rằng sự vật có giá trị do quan
niệm xã hội mặc cho, đồng tiền đơn giản chỉ là mảnh giấy, nhưng vì được xã hội
công nhận nên có giá trị. Tuy nhiên, mỗi sự vật đều có giá trị nội tại của nó.
Đặc biệt khi áp dụng cho con người, chúng ta không thể đánh giá một ai chỉ theo
quan niệm xã hội, theo những gì người ấy sở hữu, theo cách thức người ấy tiêu
xài. Mỗi người đều có giá trị tuyệt đối.
Cơn cám dỗ lớn của thời đại chúng
ta là dễ dàng đánh giá người khác theo hiệu năng công việc, theo những gì người
ấy sở hữu. Kiểu đánh giá này dễ dàng dẫn đến một thái độ loại trừ, khinh miệt,
gạt ra bên lề những con người thấp cổ bé miệng, không địa vị, không tiền của …
Mặt khác, quan niệm của xã hội
không phải lúc nào cũng nhất quán, bậc thang giá trị nhiều khi bị đảo lộn; bên
cạnh đó còn biết bao áp lực khác ảnh hưởng đến; do vậy nếu không tỉnh táo,
chúng ta rất dễ mắc phải sai lầm nghiêm trọng.
Sự lẫn lộn giữa việc tiêu xài và sự tự do
Muốn đánh giá đúng giá trị sự
vật, giá trị một con người, chúng ta phải vượt qua hàng rào định kiến (dù là
của xã hội hay là của riêng chúng ta), phải nhìn với tâm hồn trong sáng và óc
phán đoán bén nhạy, phải nhìn sự vật như là sự vật, không trát phấn, tô màu.
Xã hội chúng ta đề cao việc tự do
chọn lựa, điều này dễ gây ra ảo tưởng rằng việc mua sắm tiêu xài là một cách
thức diễn tả sự tự do của mình. Tuy mua sắm là một hình thức tự do chọn lựa,
nhưng đó là một khía cạnh rất giới hạn về tự do: tự do như một khả năng chọn
lựa giữa muôn ngàn chọn lựa.
Nếu chúng ta quan niệm ý nghĩa
sâu xa của tự do như một khả năng để cân nhắc, phản hồi, đặt vấn đề, quyết định
và hành động một cách có trách nhiệm, thì quan niệm về tiêu xài mua sắm như
thế, thay vì đề cao sự tự do, đã phá hủy mất sự tự do rồi.
Rất nhiều người không phải vì nhu
cầu, nhưng có cái thú mua sắm. Nguy cơ cho ai không kiềm chế được việc tiêu xài
quá độ của mình, tự do của họ bị bào mòn, họ bị lôi cuốn vào lối sống duy vật
chất, thực dụng. Họ khó kháng cự lại những cám dỗ ngọt ngào, tự do bị thử thách
mỗi ngày. Trên phương tiện thông tin báo chí, truyền thanh, truyền hình, nhiều
sản phẩm được phơi bày kích thích lòng ham muốn của các “thượng đế”. Tất cả đều
để phục vụ con người, giúp con người sống tốt hơn, nhưng mặt trái, nó cũng có
thể biến con người thành một thứ nô lệ cho hưởng thụ, nô lệ cho một thứ tự do
biến chất của mình.
Bên cạnh thú tự do mua sắm, có
người còn nuôi tham vọng “làm giàu cấp tốc” bằng bài bạc, số đề … những hình
thức này càng hạ thấp giá trị lao động của con người và bào mòn nhân cách cũng
như tự do của họ. Đã vậy, họ còn làm khổ bao người khác, nhất là những người kề
cận ruột thịt của mình. Có khi cả năm ky cóp vất vả, ăn chẳng dám ăn, mặc chẳng
dám mặc, thế mà chỉ qua vài ván đỏ đen, của vợ công chồng đều tiêu ma hết. Điều
chắc chắn, đây không phải là lối sống đẹp, nhưng là một lối sống vỡ vụn, không
thể tròn đầy được.
