Hình như người ta đang hiểu rất
lầm về văn hóa, người ta cho rằng khi đất nước đang phải lao tới trong cuộc
đuổi bắt kinh tế lớn này thì văn hóa cũng phải lao theo, văn hóa phải ra sức cổ
vũ, reo hò cho cuộc đuổi bắt say mê ấy.
Tôi có một người bạn Philippines tên
là Takjit Nahitmit, hình như đấy là biệt hiệu, một kiểu bút danh của anh, chứ
không phải tên thật. Anh giải thích cho tôi theo thổ ngữ ở quê anh tên ấy có
nghĩa là “Ánh chớp thầm lặng”. Sau một thời gian quen và thân với anh, tôi nghĩ
tôi có thể hiểu vì sao anh đã chọn cái bút danh nghe hơi lạ ấy.
Có vẻ như gia đình anh thuộc tầng
lớp trí thức lớn và thượng lưu trong xã hội Philippines . Mẹ anh từng là nữ thị
trưởng đầu tiên của thủ đô Manila .
Còn anh thì đã tốt nghiệp tiến sĩ kinh tế ở Mỹ, sau đó về làm việc cho một cơ
quan của Liên hiệp quốc tại Paris
gần chục năm… Cho đến một hôm, anh bỗng từ bỏ tất cả, danh vọng, chức quyền,
tiền bạc, kinh thành hoa lệ, rũ áo ra đi, quay về Philippines và cặm cụi làm văn hóa.
Anh có cho tôi xem một số phim do
chính anh tự làm đạo diễn, tự quay, tự dựng, tuyệt đối không hề sử dụng diễn
viên chuyên nghiệp. Phim truyện hẳn hoi nhưng người đóng là người thường bắt
gặp ngoài đường, trong nhà máy, trên đồng ruộng. Có nét gì phảng phất những
phim rất hay và rất độc đáo của điện ảnh Iran . Thỉnh thoảng anh sang Hà Nội,
đến và đi đều rất nhẹ nhàng, giản dị, thường ăn mặc quần áo dân tộc. Hai cậu
con trai anh có mẹ là người Thụy Điển nhưng lại thích ăn mặc, thật lạ, giống
người Tây Nguyên ở ta, thậm chí có khi còn đóng khố, rất đẹp.
Takjit rất yêu các nền văn hóa
dân tộc thiểu số ở quê anh. Anh có tặng tôi một cây sáo không phải thổi bằng
mồm mà bằng mũi, âm thanh réo rắt xa xôi và mơ hồ, rất lạ. Lần nào sang anh
cũng gọi điện cho tôi, chúng tôi thường tìm một chỗ vắng và yên tĩnh ngồi với
nhau có khi suốt ngày, nói với nhau về công việc của mỗi người, về những ao ước
và cả những lo nghĩ của chúng tôi.
Có hôm Takjit đột ngột hỏi tôi:
“Theo anh, ở những đất nước như đất nước chúng ta bây giờ, văn hóa cần phải làm
gì, có thể làm gì, vai trò của văn hóa là gì, nhất là trong tình hình sôi nổi
mà cũng đầy thách thức hiện nay?”. Tôi biết đấy là câu hỏi vẫn khiến Takjit day
dứt và quả không dễ trả lời. Tôi nói: “Takjit ạ, thì chính anh phải trả lời cho
tôi câu hỏi ấy đi chứ, chính anh đã từng là tiến sĩ kinh tế ở một quốc gia giàu
có và hiện đại nhất thế giới, từng sống và làm việc hàng chục năm giữa một
Paris hoa lệ đệ nhất hành tinh… Thế mà đột nhiên anh vứt bỏ tất cả để quay về
quê hương và chỉ chăm chăm làm văn hóa, lại làm theo cách rất riêng của anh…
Vậy, tức là anh đã suy nghĩ nhiều lắm về văn hóa, vai trò của văn hóa, lâu dài
và ngay hôm nay, chính anh phải nói với tôi, cho tôi đi chứ...”.
Takjit ngồi trầm ngâm một lúc,
rồi hỏi: “Anh có lái xe ô tô không? Anh biết đấy, lái xe rất quan trọng là hai
bàn chân đạp, một chân ga và một chân phanh, cũng gọi là chân thắng ấy mà. Và
quan trọng nhất chính là chân thắng. Khi nào thì người ta cần đến chân thắng,
khi nào thì phải giữ rất chặt, rất chắc chân thắng? Không phải là khi dừng xe,
hay khi chạy chậm, mà chính là khi tăng tốc và lại qua cua nữa. Văn hóa, theo
tôi, chính là cái chân thắng ấy đấy, của xã hội, của lịch sử, của con người,
của một đất nước, một dân tộc. Chứ không phải chân ga. Kinh tế là chân ga.
Kinh tế lúc nào cũng lao tới phía
trước, nhanh hơn, nhanh hơn nữa, nhanh hơn mãi, bao nhiêu cũng không vừa, nhất
là đối với những đất nước như đất nước chúng ta, đang phải cố đuổi kịp năm châu
bốn biển cũng đang lao tới rất dữ dội, phải cố tăng tốc tối đa có thể để đuổi
cho kịp. Và lại phải qua cua, liên tục qua cua. Chính lúc này hơn bao giờ hết
cần giữ thật chắc chân thắng. Chính lúc này hơn bao giờ hết cần văn hóa. Nếu
không thì cuộc xông tới có rất nhiều nguy cơ lao luôn xuống vực. Tôi cho rằng ở
những đất nước như đất nước chúng ta hình như người ta đang hiểu rất lầm về văn
hóa, người ta cho rằng khi đất nước đang phải lao tới trong cuộc đuổi bắt lớn
này thì văn hóa cũng phải lao theo, văn hóa phải ra sức cổ vũ, reo hò cho cuộc
đuổi bắt say mê ấy.
Văn hóa phải ra sức cổ vũ kinh tế
và chính trị, chính các nhà chính trị và kinh tế cũng thường xuyên đòi hỏi,
thúc giục văn hóa như vậy… Không phải đâu, hoàn toàn ngược lại. Chính khi kinh
tế lao tới thì văn hóa, công việc của văn hóa là phải giữ thắng, chính lúc này mới
càng thấy vô cùng cần văn hóa, cần phải có văn hóa để nắm chắc cái thắng của xã
hội.
Khi kinh tế và cả xã hội lao tới,
thì văn hóa phải lùi lại một chút, bởi văn hóa là gì, nếu không phải là sự bình
tĩnh, bình tâm, sự vững chắc, vững chãi của xã hội và con người. Kinh tế là cần
thiết, là quyết định, chính trị cũng vậy, chính trị rất quyết định, nhưng tôi
cho là văn hóa mới quyết định hơn, bởi nó là cái nền, nó lâu dài hơn, kinh tế
và cả chính trị nói cho cùng cũng chỉ là phương tiện, văn hóa mới là mãi mãi,
trường cửu, nó ở với con người, đi cùng con người trên đường dài vô tận của con
người; nó lo về cái vì đó mà con người sống, lẽ sống, lẽ hạnh phúc của con
người ở đời, cái lẽ vì đó mà con người làm kinh tế và làm chính trị cùng bao nhiêu
việc khác.
Kinh tế và chính trị tất yếu lao
tới, mà văn hóa cũng hăng hái, bồng bột lao theo, thì là nguy cơ, thì xe sẽ đổ
xuống vực, rồi tất cả có thể chỉ là vô nghĩa thôi, thậm chí tan nát, hoặc ít ra
cằn cỗi cả thôi… Vậy đó, anh thấy không, chính vì vậy mà tôi đã bỏ Boston, bỏ
New York, bỏ Paris… tôi trở về với quê hương tôi, tôi lo cho cái nền trong cuộc
đuổi bắt thiết yếu và cuộc qua cua, cũng là thiết yếu, cua rất ngặt, rất hiểm
của các đất nước chúng ta bây giờ.
Tôi nguyện làm một ánh chớp im lặng,
anh biết đấy, dấn ga thì rú lên ồn ào, giữ ga thì âm thầm, im lặng, nhưng mà
không có nó, không chắc chân chỗ này thì có thể sẽ chẳng còn gì hết, sẽ là vô
nghĩa hết, sẽ là điều chúng ta không hề mong muốn…
Cũng có thể nói thế này chăng;
kinh tế, chính trị thì kêu gào, cổ vũ, động viên, gọi người ta đua chen, văn
hóa thì bình tĩnh và can ngăn… Hình như ở nước anh, cũng như ở nước tôi, có một
cái bộ gọi là Bộ Văn hóa - Thể thao - Du lịch. Du lịch là làm ra tiền, hút thật
nhiều khách để có thật nhiều tiền, thể thao thì là ganh đua, cao nhất, xa nhất,
nhanh nhất, sao Văn hóa cũng đứng chung vào đó? Tôi thì tôi mong chỉ có một cái
bộ gọi là Bộ Văn hóa, để lo việc cơ bản là giữ thắng thôi. Cũng có thể gọi là
Bộ của sự Bình Tĩnh Xã hội… Chưa có được một bộ như vậy. Nên tôi xin về làm
việc đó, mong là một ánh chớp thầm lặng…”.
Mấy năm gần đây ít thấy Takjit
sang, chỉ thỉnh thoảng được thư hay nghe điện của anh. Tôi biết anh đang vất vả
lắm, nhưng anh không hề nản chí. Vất vả cũng là đúng thôi. Bởi ý tưởng của anh
về văn hóa là khá lạ - mà những gì thật sự sâu xa, sâu sắc thì bao giờ lại
chẳng lạ - thậm chí có gì như là lạc lõng giữa cuộc đời đua chen xô bồ bây giờ.
Tôi thường suy nghĩ về ý tưởng
của anh, công việc của anh. Tôi khâm phục sự dấn thân lặng lẽ mà quyết liệt của
anh. Nó khiến ta muốn nghĩ lại về những gì chúng ta đang làm, có thật là văn
hóa không những gì chúng ta đang làm? Hình như chúng ta đang làm rất nhiều, rất
nhiều thứ được coi là văn hóa, nhưng văn hóa thật, như anh bạn kỳ lạ của tôi
quan niệm và dấn thân, thì chúng ta chưa làm, không làm.
Những gì gọi là văn hóa chúng ta
đang làm thường rất ồn ào, mà văn hóa thật thì lại không ồn ào. Nó thâm trầm.
Cái thắng có ồn ào bao giờ đâu, trừ khi phải thắng khẩn cấp vì sắp chết đến
nơi! Chúng ta chưa thật sự làm văn hóa. Có phải thật thế không? Tôi rất mong
được thử trao đổi, để cùng suy nghĩ tiếp. Và để cho cuộc đi tới của chúng ta
hôm nay, và cả ngày mai nữa, nhanh mà vững, mà bền, và nói cho cùng, để cho
cuộc đi tới của chúng ta hôm nay thật sự đưa đến sự trong lành cho xã hội và
hạnh phúc cho con người.
