Người ta khi mới chào đời đã có
sẵn một lưng vốn thời gian. Chẳng ai biết cái vốn ấy là bao nhiêu, chỉ biết
chắc một điều là không quá ba vạn sáu. Vài người có nhiều hơn một ít nhưng cũng
chẳng để làm chi. Con số ba vạn sáu là cái chốt chặn không lay chuyển nổi.
Lại có câu nói “Sống một ngày tức
là chết một ngày” ngầm bảo rằng đời người là chiếc đồng hồ đếm ngược, từ ba vạn
sáu trở về số không. Chiếc đồng hồ ấy vừa khởi động là bắt đầu đềm ngược. Hầu
hết mới đếm nửa chừng thì số không xuất hiện, đồng hồ đứng lại vĩnh viễn. Hiếm
có chiếc nào đếm đúng thứ tự cho đến số không.
Lối tính toán có vẻ cơ học này
làm nổi bật cái qui luật lạnh lùng của thời gian-đời người.
Chẳng có mấy ai thấy đời mình
dài. Phần lớn cảm nhận cuộc đời này ngắn ngủi, thậm chí quá ngắn, cái ba vạn
sáu trôi đi như tên bay, ngựa chạy, thoi đưa:
Nhân sinh nhất thế gian
Như bạch câu quá khích
(Một đời người qua nhanh như bóng
ngựa vụt qua khe cửa.)
Đời người qua nhanh đến nỗi dường
như không có thực: “như bóng đèn, như mây nổi, như gió thổi, như chiêm bao”.
Vốn thời gian chóng cạn. Từ đó, ý
thức về thời gian-đời người trở thành gánh nặng cho từng cá thể của nhân loại:
phải có thái độ và cách ứng xử thế nào với cái vốn ít ỏi đó. Thế nhưng hãy còn
rất nhiều người thờ ơ, tuy mức độ khác nhau, với cái gánh nặng ấy. Họ quan tâm
đến những gánh nặng khác, thực dụng hơn và thường không vượt quá giới hạn của
cái tôi. Vì vậy, họ rất sợ “con số không” xuất hiện nửa chừng khi họ chưa tiêu
hết cái vốn ba vạn sáu.
Ý thức thường xuyên về thời
gian-đời người và có được thái độ, có cách ứng xử tốt đẹp sẽ làm cuộc sống có ý
nghĩa và giảm nhẹ nỗi sợ hãi đối với “con số không định mệnh”. Ở trường ta có
một thầy giáo dạy toán đã qua đời hơn hai năm. Thầy đã sống và làm việc rất
xứng đáng với cái vốn thời gian ít ỏi bị chấm dứt nửa chừng. Xin kính cẩn viết
hai câu tặng Thầy và những ai đang sống cuộc đời như Thầy:
Ở với đời, biết theo đường thiện mỹ
Sống là đi, đâu còn sợ ngắn dài.
Biết chọn đường thiện mỹ để đi là
chuyện nên làm của con người, còn mệnh yểu hay thọ không ai làm chủ được. Đi
trên con đường thiện mỹ tất nhiên sẽ không mang theo nhiều tham dục riêng tư,
tâm và trí sẽ sáng suốt hơn để hiểu cuộc đời vô thường này.
Tùy thuộc cuộc sống mà mỗi người
đang nhận lãnh, tùy thuộc tâm trạng, cảm giác do cuộc sống gây nên cho từng
người, chúng ta thường có những ảo giác rất khác nhau về thời gian. Người xưa
có lời nhắc nhở rất ý vị:
Thất nhất túc thành thiên cổ hận.
Tái hồi đầu thị bách niên thân.
(Sẩy một bước chân
Nghìn thu mang hận
Quay đầu nhìn lại
Thân này trăm năm.)
Thân trăm năm làm sao mang nổi
cái hận nghìn thu?! Ảo giác về thời gian là điều hết sức bình thường. Ngày hoan
lạc thì “ngắn chẳng tày gang”, ngày sầu đau thì dài bằng “ba thu” thậm chí
“nghìn thu”. Lại có cả những phút giây hóa thành “bất tử”. Người ta nhốt được
cái vô cùng vào trong một khoảnh khắc hoặc kéo dài một khoảnh khắc thành vô
tận. Có vẻ như đây là sự mầu nhiệm của cảm xúc làm cho thế gian được điểm tô
thêm nhiều nét đẹp và có thêm nhiều ý vị. Điều này rất tốt nhưng nói cho cùng
thì chẳng thay đổi được gì cái bước đi lạnh lùng của thời gian từ nôi đến mộ.
Khi thật tỉnh táo người ta sẽ
nhận ra rằng điều hệ trọng nhất là làm sao làm chủ được cái vốn ba vạn sáu ấy,
không thể để phần lớn đời mình trong tình trạng phi thời gian. Không thể nói
“Ừ, thì hết một năm.”, “Ừ, thì 30 tuổi.” và “Ừ, thì 50 tuổi” .v . v… Sống phi
thời gian có cái tuyệt diệu của nó-như người ta ở tuổi trẻ thơ-nhưng chắc không
ai trong chúng ta có thể sống như thế, có muốn cũng không được, trừ phi quá vô
tâm. “Vô tâm” chỉ là một cách nói.
Thật ra con người chịu sức ép quá
lớn của đời sống, nó thiên hình vạn trạng và rất ác liệt, lôi kéo con người về
đủ mọi hướng, chẳng chịu buông tha hay giảm nhẹ. Chuyện cơm áo, lợi danh, ganh
đua, thụ hưởng, quan hệ, buồn vui, yêu thương, hận thù… rồi vất vả lo toan, rồi
mưu ma chước quỷ… Cuộc sống cứ vây chặt, trói buộc, áp chế, điều khiển, cám dỗ,
ám ảnh, thậm chí làm con người tha hoá, vong thân. Quá bận rộn hoặc say mê,
nhiều người không có thì giờ nhìn lại mình trong một ngày, một tháng, một năm.
Con người còn quá ít thời gian và
tâm trí để sống với chính mình, để thật sự làm chủ được mình, để tự quán chiếu
và tự điều chỉnh. Trừ những kẻ tài năng lỗi lạc còn con người nói chung muốn
làm chủ dược mình thì trước hết phải làm chủ thời gian của mình dù mình đang ở
đâu, đang làm việc gì. Con người dùng gần hết cái vốn ba vạn sáu ấy để hướng
ngoại, trong đó có những việc cần thiết và không cần thiết, phần hướng nội
chẳng đáng là bao. Đến giờ phút phải đối diện với “con số không định mệnh” mới
nhận ra một điều ghê gớm: ta chỉ “chạy loanh quanh” chứ chưa thật sự sống cuộc
đời của mình. Nhạc sĩ TCS đã nói rất hay về điều này:
Bao nhiêu năm rồi còn mãi ra đi
Đi đâu loanh quanh cho đời mỏi mệt
Trên hai vai ta đôi vầng nhật nguyệt
Rọi suốt trăm năm một cõi đi về.
Trong số những người chạy loanh
quanh, có nhiều người thành công lớn nhưng không bao giờ ra khỏi trạng huống
này:
Việc mọn chốn hồng trần
Nghĩ mình lập đại công
Chợt nghe vô thường gọi
Hiện tiền lẽ sắc không.
Quá say mê hướng ngoại đến lúc
không thể không nhìn lại mình thì đã muộn rồi.
Một vị thiền sư có nói: “Đối với
những người biết đủ, sự cô đơn là nguồn hạnh phúc lớn lao”. “Biết đủ” là dừng
lại, bước ra khỏi vòng xoáy bất tận của lợi danh, “cô đơn” là quay trở về với
chính mình, không để tham dục sai khiến, tâm hồn thanh thản sáng suốt để tự
nhìn lại mình. Càng hiểu mình thì càng trả lời đúng đắn câu hỏi gắn liền với số
kiếp: ta nên sống thế nào, ta phải làm gì. Đây là một thứ hạnh phúc trong sáng
nhưng không dễ cảm nhận.
Xin trở lại ý vừa nói một tí. Để tự
hiểu mình, người ta thường đặt ra nhiều câu hỏi, ví dụ: ngoài vật chất, ta thật
sự cần điều gì, ta tin vào điều gì, ta thừa nhận và tôn trọng những giá trị
nào, có bao nhiêu giá trị tinh thần thẩm thấu được vào ta làm thay đổi đời ta,
ta có thật sự sống theo một hệ thống đạo đức nào không .v. v… Người có tôn giáo
còn đặt ra những câu hỏi nghiêm khắc hơn nữa.
Việc đặt những câu hỏi như thế
chỉ có con người mới làm nổi. Những câu hỏi này đòi hỏi dứt khoát người đặt ra
phải trả lời. Không ai, không một ai có thể né tránh được. Thật ra câu trả lời
đã có sẵn rồi, dù nó là thế nào đi nữa, của riêng mỗi người và tuyệt đối bí
mật. Từ đó mỗi người tự hiểu mình.
Xin nhắc lại đây ý tưởng của câu
nói đầy tâm huyết đối với con người của nhà bác học thiên tài Einstein:
Không phải ai cũng thành đạt
Nhưng ai cũng phải thành người.
Lời nói này đã chỉ rõ mục đích
lớn lao của con người khi sử dụng cái vốn ba vạn sáu.
Ai cũng muốn sống nhưng yêu cuộc
sống lại là một chuyện khác. Nói vắn tắt, yêu cuộc sống là biết sống tốt đẹp
đời sống riêng để làm tốt đẹp đời sống chung. Nếu chỉ là muốn sống, hoặc chỉ
muốn sống sung sướng thì thật đáng sợ. Rất nhiều người dùng cái lí lẽ “muốn
sống” này để làm hại cuộc sống, làm cuộc đời chung xấu đi đến mức khiến cho
nhiều người khác không thể sống nổi. Sống theo kiểu đó, một số người có thể
không làm gì thêm mà vẫn phong lưu trong dăm ba thế kỉ nữa, nếu họ vượt được
cái giới hạn ba vạn sáu … Hiển nhiên, cái giới hạn này là sự công bằng lớn nhất
và duy nhất, đầu tiên và sau cùng, cho nhân loại, nó đứng trên tất cả mọi bất
công đang tràn ngập thế gian.
Chỉ thuộc về con người, cái vốn
thời gian ấy mới phát huy hết giá trị của nó. Tâm hồn, trí tuệ con người qua
hàng ngàn năm tích hợp đã làm nên bộ mặt nhân văn cho thế giới ngày nay. Nói
tâm hồn, trí tuệ, í chí…cũng là nói đến một chữ tâm duy nhất từ đó phát sinh ra
biết bao nhiêu năng lực và phẩm chất tinh thần của con người. Chữ tâm hoàn
thiện theo nghĩa rộng là tinh hoa cao tột của con người. Vẫn biết “Phật cao một
thước, ma cao một trượng”, cái ác, cái xấu cũng rất khủng khiếp, bám sát loài
người như một thách đố lì lợm nhưng không bao giờ thắng được cái tâm sáng suốt
và yêu thương.
Kiếp nhân sinh ngắn ngủi ba vạn
sáu ngàn ngày trở thành cuộc chiến đấu trường kì không chỉ để sống mà còn để
sống cho ra con người trong tất cả mọi hoàn cảnh. Thực chất cuộc chiến đấu này
bên trong mỗi con người là sự kiên trì, can đảm để rèn luyện cái tâm vừa sáng
suốt vừa mạnh mẽ, càng hoàn thiện bao nhiêu càng tốt bấy nhiêu. Đó là thành tựu
lớn nhất, quí báu nhất của đời người. Đó cũng là mục đích, ý nghĩa không chỉ
của một kiếp sống hiện tiền này.
Thầy giáo Nguyễn
Văn Lơ
