Cuộc sống đã cho ta hưởng thụ mật ngọt tuổi trẻ, hưởng thụ một cơ thể cường tráng chiều theo mọi ý thích thất thường của chúng ta, để làm cho chúng ta hoài tiếc vào phần nửa sau cuộc đời. Chao ôi, cơn ác mộng khi nhìn thấy những sợi tóc bạc đầu tiên, những nếp nhăn chân chim hiện ra ở đuôi mắt, những cơ bắp không còn chiều theo ý muốn… lại càng đau khổ hơn khi biết đó mới chỉ là những dấu hiệu đầu tiên của tuổi già.
Nhưng dù sao chúng ta cũng cảm thấy một sự kỳ lạ. Tại sao sự lựa chọn tự nhiên mà bình thường vẫn làm đủ mọi cách để kiến tạo nên những cá thể ở đỉnh cao, được trang bị để sống và tồn tại trong những điều kiện khắc nghiệt nhất, lại được bảo tồn trong quá trình tiến hóa một cơ chế để cho các sinh vật trở nên yếu ớt trước tuổi tác?
Ý nghĩa đầu tiên là tuổi già không phải được sáng tạo ra để cho chúng ta phải chết. Đúng thế, sự lão hóa đã ghi dấu mật mã trong các gen. Chính mật mã lão hóa theo dòng thời gian tế bào bị hao mòn, sẽ ngừng phân chia và tự sửa chữa. Tới một thời điểm nào đó, không còn đủ loại tế bào hoạt động đúng mực để làm cho các cơ quan giữ chức năng sống hoạt động tốt (tim, phổi, não) và con người sẽ chết. Bằng phương pháp như vậy, người ta nhường chỗ cho các thế hệ hậu sinh để tạo lập sự trù phú phồn vinh trên hành tinh.
Cứ tạm công nhận giả thuyết này. Nhưng người ta vẫn có thể tự cho rằng lão hóa khi làm cho những cá thể có tuổi cao yếu ớt hơn, dễ bị bệnh tật hơn, giúp loại trừ những người già để nhường chỗ cho người trẻ. Nhưng chính ở điểm này ta vẫn tự hỏi: có gì lợi hơn nhỉ? Thoạt đầu, ta thấy một người cao tuổi, nếu như không già đi, đâu phải là “tồi tệ hơn” một người trẻ tuổi. Những gen người cao tuổi đâu có tốt hơn hay xấu hơn và trong suốt cuộc đời, người cao tuổi đã tích lũy được thêm nhiều tri thức làm cho người đó khôn ngoan, năng động hơn hậu duệ của mình. Vậy chưa thấy lý do gì mà phải loại trừ cái con người bị coi là “cao tuổi” này đi! Tới hiện thời, các nhà khoa học đều thống nhất ý kiến cho rằng các gen làm cho chúng ta già đi được lưu giữ, không phải để dẫn chúng ta tới cái chết.
Vậy là vì sao? Ấy thế đấy, nhưng một điều bí ẩn kỳ lạ, sự lão hóa được ghi khắc vào cuộc sống của chúng ta… do một trường hợp ngẫu nhiên đặc biệt! Trong thực tế, có thể là do một sự tích lũy lỗi trong các gen, các lỗi không khử bỏ được vì hiệu ứng độc hại của chúng chỉ xuất hiện sau tuổi sinh sản. Và chúng ta có thể di truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Kỳ lạ chưa?
Ưu tiên… cho tính sinh sản!
Một khám phá căn bản giúp cho các nhà nghiên cứu hình thành ra một giả thuyết mới: nếu các khuyết tật đã được bảo lưu trong quá trình tiến hóa, điều đó không phải vì chúng không phải bị loại trừ đi. Nhưng có lẽ cũng còn vì tính lão hóa do chúng di truyền giúp cho các sinh vật sinh sản tốt hơn. Như thế nào? Bằng con đường tiết kiệm năng lượng.
Đúng vậy, khi bản lưu cho một cơ thể hoàn toàn khỏe mạnh trong cả cuộc đời, cần tới sự đầu tư lớn. Cần sửa chữa các tế bào bị hư hại, sửa các khuyết tật xuất hiện trong các gen, tránh cho các cơ quan chèn ép lẫn nhau… Cái giá phải trả cũng khá đắt và không phải lúc nào cũng có hiệu quả, với dữ kiện như ta đã biết là cơ thể liên đới sẽ có thể có một ngày nào đó bị phá hủy bởi một vật ăn mồi, vi khuẩn hay tai nạn. Để cho cơ thể già đi, thoái biến đi là giảm đầu tư về thời gian và năng lượng để bảo tồn. Đồng thời, phần tưởng rằng hao phí vô ích sẽ được đầu tư cho sự sinh sản: như trang bị cho các con vật đực cặp sừng khỏe mạnh để chiến đấu hoặc có bộ lông vũ rực rỡ để quyến rũ con vật cái, nhằm đi vào sự sản sinh ra thêm tế bào sinh dục nhiều hơn và khỏe hơn…
Ta không nên có ý nghĩ rằng tự nhiên có tính keo kiệt! Ngược lại thì có. Tự nhiên đã hiến tặng cho từng loài khả năng tồn vong dài nhất có thể có được… với điều kiện không ngăn cản nhiệm vụ căn bản: sự sinh sản. Nào có lợi ích gì thêm đâu khi trang bị thật tốt cho một loài cây hoặc một loài vật để chúng sống tới 60 năm, vì dù sao, trong môi trường sống khắc nghiệt nguy hiểm, chúng sẽ nhanh chóng bị một con vật ăn mồi giết chết hoặc nạn hạn hán làm cho khô héo lụi tàn. Tối ưu nhất là trang bị cho các loài một kho vũ khí sinh sản siêu hiệu quả, vì trong khoảng thời gian tồn tại ngắn ngủi thì chúng có thể sinh ra lượng tối đa con cái.
Ở một số loài động vật và thực vật, dạng logic tự nhiên đã được đẩy tới cực điểm: chúng chỉ sinh sản một lần trong đời và sau đó chết luôn. Điển hình là trường hợp con cá hồi. Khi tới tuổi sinh sản, cá hồi rời vùng biển nơi chúng đã lớn lên và đi ngược các dòng sông để tới nơi đẻ trứng ở vùng nước ngọt. Một cuộc hành trình cạn kiệt sức lực và đầy gian nan nguy hiểm: bơi ngược dòng suốt ngày này qua ngày khác, vượt gềnh thác và né tránh rất nhiều loài vật săn mồi. Không ít cá hồi chết trên con đường tới nơi sinh sản. Nhưng các con tới được sẽ đẻ trứng và thụ tinh cho hàng ngàn trứng. Rồi chúng kiệt sức và chết ngay sau đó. Chúng cũng không cần tiết kiệm năng lượng để trở lại biển cả và tái lập lại thí nghiệm. Cuộc hành trình quá nguy hiểm và đầy chết chóc nên khó có xác suất để cho một cá thể có thể sống được tới hai lần. Ngược lại, có các loài khác như rùa khổng lồ có rất ít kẻ thù là các con vật săn mồi khi rùa đã trưởng thành. Rùa có tuổi thọ cao hơn nhiều - tới 40 năm - và đẻ trứng sinh con nhiều lần. Tới mùa sinh sản, rùa khổng lồ tới vùng bãi cát ven biển đào lỗ đẻ trứng và không đợi cho trứng nở, quay trở lại biển khơi. Do đặc tính sinh sản của rùa không chắc chắn, nên ưu thế nhất là rùa phải sống lâu và đẻ trứng nhiều lần cho tận cuối đời.
Có một điểm chắc chắn mà ta có thể khẳng định là tới ngày nay, đối với mỗi loài, phần năng lượng dành cho tồn vong và phần dành cho sinh sản đều ở mức tối ưu nhất. Có lẽ thật nguy hiểm khi ta thử nghiêng cán cân thăng bằng về phía này thí phía kia sẽ gặp nguy hiểm. Đó là lời báo động với những ai mong ước chơi trò với tuổi già.
TRẦN HÙNG (Theo JVJ)
