Sự kiêu ngạo và ích kỉ
Con người, người ta nói, khác các
thực thể thiên nhiên khác ở chỗ nó ích kỷ. Nhận định này sai bét. Tất cả mọi
thực thể đều như vậy. Thậm chí: con người dường như kém ích kỷ hơn con vật. Tất
nhiên, không phải vì nó tốt hơn, mà vì con người ngốc hơn.
Thế này: bởi vì chủ nghĩa cá nhân
của con vật minh mẫn và tỉnh táo. Đúng hơn nữa: bởi vì sự ích kỷ của nó khách
quan. Con người muốn, cái gì nó làm đều có lợi. Nhưng “rất ít người có đủ trí
óc để ích kỷ”. Chủ nghĩa cá nhân của con người, cần thừa nhận, không mấy ích
lợi. Tại sao? Bởi vì nó không minh mẫn và tỉnh táo, hay nói đúng hơn: chủ quan.
Con người không khác các thực thể
thiên nhiên khác ở chỗ ích kỷ, mà khác bởi vì nó chủ quan. Chủ nghĩa cá nhân
của con vật rõ ràng đến nỗi có thể nói về chúng như sau: một sự ích kỷ thiếu
vắng lợi ích. Thiếu vắng lợi ích bởi vì: phi cá nhân. Và cá tính đối với sự ích
kỷ tự nhiên của con người cũng gây tác hại.
Con người ngốc ở chỗ không thể
trở nên ích kỷ thực sự. Sự minh mẫn và tỉnh táo của nó tắt ngấm trong quyền
lợi. Nó không thiết gì khác ngoài chính bản thân. “Tôi chỉ có cảm xúc với cái
gì là chính tôi”- một nhà thơ Pháp nói.
Con người không muốn lợi ích mà
chỉ muốn chính bản thân nó. Bởi vậy không vô tư. Và bản chất của điều này không
phải sự ích kỷ mà là: sự kiêu ngạo. Thế gian: là cái gương.
Con người chỉ muốn, chỉ thích
nhìn chính bản thân, vì thế chỉ biết nhìn thấy chính bản thân. Bầu trời xanh;
nhưng màu xanh này là bản thân bầu trời. Nếu con người yêu một ai, nó yêu một biến
đổi suy tưởng của bản thân nó. Nó không nhìn thấy thế gian mà nhìn thấy những
hình ảnh riêng của mình. Nó không nằm trong quan hệ với thế gian, mà với chính
bản thân. Nó có mặt trước cái gương và sống ở đó.
Cái gương không là gì khác ngoài
là góc của những trạm đỗ đối diện với thế gian. Con vật cảm thấy nó đặt bản
thân nó vào giữa các sự vật, đặt cái TÔI của nó vào thế gian. Thực ra con vật
không mang mình ra khỏi thế gian, mà mặc kệ bản thân ở đó. Bởi vậy thế gian của
con vật: là môi trường.
Thế gian của con người: là cái
gương. Bởi con người nâng bản thân lên giữa các sự vật, và đứng theo cách khi nhìn
ra thế gian, tia nhìn của nó gãy và phản chiếu lên trên bề mặt của các sự vật.
Bởi vậy con người thay vì nhìn thấy các sự vật luôn luôn chỉ nhìn thấy bản thân
mình.
Tính vô tư của con vật không là
gì khác ngoài hành vi được thể hiện một cách khách quan; còn tính chủ quan của
con người là một góc nhìn xộc xệch đối diện với thế gian. Cái con người có thể
nhìn thấy từ góc xiên này chỉ có thể là hình ảnh phản chiếu của chính nó. Vị
trí thế gian của con người: cái gương.
Cái mặt nạ
Có thể dễ dàng cho rằng con người
lựa chọn góc của cái gương, bởi từ đấy nhìn thấy nhiều hơn. Rằng không phải
thấy thế gian, mà thấy bản thân và vì không thể thấy gì khác ngoài chính bản
thân, nên biết đâu sẽ nhìn sâu hơn và tầm nhìn rộng hơn, phong phú hơn. Biết
đâu như thế tốt hơn: từ đây nhìn đúng hơn và rộng hơn.
Nhưng không phải như vậy.
Cái gương là thứ dẫn dắt mắt đến
một cái gì đó mà kể cả sinh linh duy nhất trên thế gian cũng không biết tý gì.
Toàn bộ thiên nhiên bị phủ kín trước chính nó. Không ai có thể nhìn vào chính
mắt mình. Nhưng cái gương không phải là cái nhìn trực diện của con người với
chính bản thân. Trái lại.
Một thực thể nhìn thấy mình nếu
nó đặt nó vào thế gian một cách đúng đắn, vô tư, minh mẫn. Khi nhìn thấy mình
là lúc nó không nhìn thấy nó. Bởi vì lúc ấy nó ở trong góc thẳng. Lúc ấy nó
đứng trong điểm giữa. Đấy là sự liên kết vũ trụ của mọi thực thể tự nhiên:
chúng nhìn ra thế gian một cách trung thực, đúng đắn và vì thế chúng nhìn thấy
bản thân cũng như vậy.
Tấm gương là góc nhìn xiên, cái
nó chỉ ra không phải là TÔI, mà là cái mặt nạ. Mặt nạ không phải là TAO cũng
chẳng phải là MÀY. Không phải là con người, không phải là thế gian. Nó ở giữa
cả hai, nhưng không trên một đường thẳng, mà trên một đường xiên, theo hướng bị
gẫy. Nhưng trong gương cái nguy hiểm không phải là giả, mà là sự bất lực. Đúng
hơn: bất lực không phải vì giả, mà giả bởi vì bất lực.
Người ta nói: “Có thể nói dối cả
sự thật”. Bởi vì, cái con người nói ra, chỉ đúng nếu mở. Tôi nói bất cứ gì,
nhưng nếu dùng điều ấy để che đậy bản thân, tôi nói dối. Tôi có thể sử dụng sự
thật để nó trở thành cái vỏ cho tôi. Nếu giờ đây con người bảo: có thể sử dụng
sự giả dối để nói dối, lúc đó ta biết cái gì là mặt nạ.
Sự kiêu ngạo không liên quan đến
con người mà liên quan đến mặt nạ. Tất cả mọi người đều biết, con người chỉ có
nếu mặt nạ biến mất. Nhưng mặt nạ đắt- đắt hơn con người. Bởi con người miễn
phí còn mặt nạ phải trả tiền.
Miễn phí?- đúng: không cần quan
trọng hóa, đơn giản, trung thực, minh mẫn. Phải trả tiền?- đúng: cần phải từ bỏ
trạng thái tự nhiên, đơn giản, trung thực và minh mẫn. Bởi vậy mặt nạ đắt hơn
và vì thế cần. Bởi vì đắt. Sang trọng hơn, giả dối hơn, uốn éo hơn, giàu có
hơn, dễ lừa hơn.
Đấy là cái người ta gọi là sự thật
của mặt nạ. Sự thật của mặt nạ không liên quan đến điều nó nói, bởi điều nó
nói, giả dối; mà liên quan đến điều nó che đậy, bởi nó che đậy sự thật.
Gương vỡ
Kẻ đứng trước gương, là kẻ không
có khả năng nhìn thấy cái khác ngoài bản thân mình. Nhưng không nhìn thấy bản
thân mình mà thấy mặt nạ. Bởi cái gương không nói dối sự thật mà nói dối sự giả
dối.
Mặt nạ không phải là Thần, mà là
thần tượng. Bởi vậy số phận con người rốt cục không là gì khác ngoài sự diễn
tiến của đời sống hữu cơ trong kích thước và không gian thần, nó đạt đến chính
hướng ngược lại so với hướng xuất phát.
Sự kiêu ngạo không phải Thần mà
chính là sự ngược lại. Cái mặt nạ là thần tượng, là thần giả. Thần tượng là sự
giả bộ thần linh hoàn toàn, hay nói đúng hơn là tính chất con người hoàn toàn.
Nhưng cái gì là chất người mới được chứ?- Là hành vi nâng mình lên khỏi trật tự
tự nhiên của các sự vật, bởi thế còn lại một mình và chủ quan.
Bởi thế bản chất của điều này là
sự kiêu ngạo. Trong kiêu ngạo con người khoác lên nó sự giả bộ thần linh, tất
cả chỉ là sự giả bộ và là mặt nạ. Hình ảnh thần linh thiếu Thần: thần tượng.
Đây là cái mặt nạ trong gương phản chiếu lại con người.
Sự kiêu ngạo không thất bại trong
kiêu ngạo, mà thất bại sâu hơn một mức. Cái gương còn đấy. Luôn luôn giơ mặt nạ
ra và sẽ tiếp tục giơ ra. Kẻ nhìn vào gương sẽ luôn luôn nhìn thấy cái nó thấy.
Đấy là trớ trêu khủng khiếp của
trật tự thế gian: để cho sự vật và con người trở nên là nó, và tất cả mọi người
sẽ sống một số phận tự lựa chọn. Thế gian không nhắc nhở, không sửa chữa. Thế
gian còn làm cho nặng hơn: để mặc tất cả mọi con người trong hoàn cảnh họ không
nhận ra khi nào đất sẽ lở dưới chân.
Con người không thất bại trong
kiêu ngạo, mà trong hiện thực của quan điểm về chính nó. Không trong cái liên
quan mà còn nặng hơn một mức: nó không trở nên giả trong cái nó tận mắt nhìn
thấy và tin là thấy, mà trong cái nó cho rằng nó thấy.
Bởi vậy sẽ không bao giờ nhận ra
từ sự kiêu ngạo kẻ kiêu ngạo. Kẻ nào nói: tôi không kiêu ngạo, không hề động
chạm đến sự kiêu ngạo riêng của mình, chỉ che đậy, hay đúng hơn, nói dối. Con
người này không bị lật tẩy và lung lay trong sự kiêu ngạo của hắn, vì thế gian
để mặc cho hắn cứ tiếp tục nhìn vào gương như thế và ngần ấy, như hắn muốn, để
nói dối.
Thế gian không bao giờ bóc mặt nạ
ra khỏi con người. Cần phá vỡ con người cùng mặt nạ, cần phá hủy nó trong mặt
nạ và thông qua mặt nạ. Và sự phá vỡ này không chạm đến mặt nạ mà đến cái sau
mặt nạ: sự thật. Bởi sự thật lựa chọn sự dối trá. Cái biến đi không phải cái
che dấu khuôn mặt, mà chính là khuôn mặt bị che dấu.
Một lần nữa đây là sự thật của
mặt nạ: mặt nạ thật sự còn lại; tiếp tục nói dối. Kể cả khi, đằng sau nó không
còn gì nữa.
Có thể đứng một cách như thế nào
để các tia nhìn không gẫy và không khúc xạ ngược trở lại? Một cách: tia nhìn
chiếu thẳng xuyên qua không gian và chạm tới cái hướng tới? Một cách: con người
nhìn xuyên suốt qua gương? Khả năng nào để con người nhìn thấu suốt xuyên qua
gương, để tia nhìn của mắt không chạm tới cái mặt nạ phản chiếu lại bản thân
nó, mà chạm vào thế gian? Cần phải đập vỡ gương?
Cần nhắc lại lần nữa và lần cuối
cùng: Sự thật của mặt nạ.
Tất cả đều còn lại như đã và đang
có.
Vị trí thế gian của con người chỉ
thay đổi trong độc nhất một trường hợp duy nhất: khi nó có thể đứng thẳng trong
góc nhìn và biết bước đi chân thật giữa các sự vật. Nếu có đập vỡ, không phải
gương vỡ, mà là cái trong gương: thần tượng.
Bởi vậy mặt nạ là đúng, bởi sự thật
xảy ra trên mặt nạ. Chỉ có thể nhìn thấy thế gian nếu con người nhìn thấy Thần
chứ không phải thần tượng.
Bởi vậy Montaigne viết: “il faut
oster le masque aussi bien des choses que personnes”- Cần vứt bỏ bộ mặt giả của
con người và sự vật.
Hamvas Bela
Nguyễn Hồng Nhung dịch từ nguyên
bản tiếng Hung
