Trong Khổ Đế của đức Thế Tôn
thuyết minh, có tám điều. Nỗi khổ của kiếp người vẫn vô cùng, mà tám điều này
giữ phần cương lĩnh.
1- Điều thứ nhất là Sanh Khổ, tức
chỉ nỗi khổ trong cái sanh. Loài người khi ở trong thai đã có tình thức. Do có
tình thức nên có sự cử động cảm xúc. Khi mẹ ăn thức lạnh vào, cảm thấy như ở
trong giá băng; lúc ăn thức nóng vào, cảm thấy như bị nung đốt. Thai nhi sống
trong chỗ chật hẹp tối tăm nhơ nhớp, vừa lọt lòng đã kêu khóc oa oa. Rồi từ đó
khi lạnh, nóng, đói, khát, muỗi kiến, cắn đốt, chỉ biết kêu khóc mà thôi. Huệ
nhãn của Phật thấy rõ những chi tiết ấy, nên Ngài xác nhận là khổ. Nếu như Sanh
không khổ thì khi lọt lòng trẻ đã chẳng kêu khóc oa oa. Vì thế, cổ đức đã than:
“Vừa khỏi bào thai lại nhập thai.
Thánh nhân trông thấy động bi ai!
Huyễn thân xét rõ toàn nhơ nhớp.
Thoát phá mau về tánh bản lai”.
2- Điều thứ hai là Lão Khổ, tức
sự khổ trong lúc tuổi già. Con người khi già rồi, các căn đều suy yếu, mắt mờ,
tai lãng, lưng mỏi, chân run, ăn thấy kém ngon, ngủ không thẳng giấc, trí nhớ
chẳng còn minh mẫn, làn da khô nhăn, răng lần lần đau nhức chuyển rụng. Dù cho
bực thanh niên tuấn nhã, hay trang thiếu nữ tiên dung, khi đến tuổi này âu
cũng:
“Bao vẻ hào hoa đâu thấy nữa.
Một thân khô kiệt nghĩ buồn tênh!”
Lắm kẻ tuổi già lú lẫn, khi ăn
mặc, lúc đại, tiểu tiện đều nhớp nhơ, con cháu dù thân cũng sanh nhàm chán.
Kiếp người dường như kiếp hoa, luật vô thường chuyển biến khi đã đem đến cho
hương sắc, nó cũng đem đến cho vẻ phai tàn. Xét ra cái già thật không chi vui,
thân người thật không chi đáng luyến! Vì thế đức Phật mới bảo: già là khổ!
3- Điều thứ ba là Bệnh Khổ, tức
sự khổ trong cơn đau yếu. Có thân là có bệnh, từ những thứ bệnh nhẹ thuộc ngoại
cảm, đến các chứng bệnh nặng của nội thương. Có người vướng phải những bệnh nan
y như: lao, phong cùi, ung thư, bại xuội. Trong cảnh ấy, tự thân đã đau đớn,
lại tốn kém hoặc không có tiền thuốc thang, chính mình bị khổ lụy, lại gây thêm
khổ lụy cho người quyến thuộc. Đó là trên khổ mà gia thêm khổ! Nỗi khổ về bệnh
là sự hiển nhiên, chúng ta rất dễ nhận thức.
4- Điều thứ tư là Tử Khổ, tức là
sự khổ trong lúc chết. Mọi người đều muốn sanh thuận, tử an, nhưng việc ấy rất
khó được, mà khi chết phần nhiều sắc thân lại bị bệnh khổ hành hạ đau đớn. Thân
đã như thế, tâm thì hãi hùng lo sợ, tham tiếc ruộng vườn của cải, buồn rầu phải
lìa bỏ thân nhân, muôn mối dập dồn, quả thật là khổ. Đề cập đến chữ Chết mấy ai
đã muốn nghe, nói chi là ưa thích. CEO Steve Jobs của Apple đã nói: "Biết
rằng muốn lên được Thiên Đàng thì phải chết, nhưng sao người ta vẫn cứ thích
được sống hơn!"
5- Điều thứ năm là Ái Biệt Ly
Khổ, tức sự khổ khi xa lìa người thân yêu. Điều này trong hoàn cảnh chiến
tranh, ta càng thấy rõ. Biết bao gia đình chịu cảnh kẻ Bắc, người Nam . Biết bao
thanh niên phải dấn thân nơi trận mạc, người ở nhớ thương, kẻ đi sầu thảm. Đó
chỉ là cái khổ sanh ly. Lại biết bao kẻ tuổi hãy còn xuân, tử thần cướp đi
người yêu quí, phải chịu cảnh góa bụa bơ vơ. Rồi lại những kẻ cha mẹ, anh em,
con cái bị đạn bom tử nạn. Còn biết bao trẻ em quyến thuộc đều chết, thiếu tình
thân mật, sống vất vưởng nơi làng cô nhi! Đây là nỗi khổ về tử biệt. Cho nên
trong thời buổi này, biển nhớ sông thương đã sâu dài, mà núi hận trời sầu cũng
cao rộng! Cảnh sinh ly tử biệt với người thân yêu, quả thật là khổ!
6- Điều thứ sáu là Oán Tắng Hội
Khổ, tức sự khổ về oan gia hội ngộ. Bị những kẻ đối nghịch thù oán ở gần bên
gièm pha nói xấu, phá phách mưu hại, làm cho ta phải bực tức khó nhẫn, lo sợ
không yên, là một điều khổ. Lại còn nhiều gia đình, cha mẹ anh em hoặc vợ chồng
không đồng ý kiến, thường có sự tranh cãi giận ghét buồn phiền lẫn nhau. Đó
khác nào sự gặp gỡ trong oan gia, đâu có chi là hạnh phúc!
7- Điều thứ bảy là Cầu Bất Đắc
Khổ, tức sự khổ về mong cầu không toại ý. Trong đời sống, con người có rất
nhiều ước vọng mong cầu. Đại khái như nghèo muốn cho giàu, xấu muốn cho đẹp,
không con muốn cho có con, có con muốn cho nó nên người thông minh hiếu thuận.
Ngàn muôn ước vọng như thế, cầu mong mà không toại ý, đó là nỗi khổ.
8- Điều thứ tám là Ngũ ấm Thạnh
Khổ, tức sự khổ về năm ấm hừng thạnh. Năm ấm là: Sắc, Thọ, Tưởng, Hành, Thức.
Sắc ấm thuộc về thân, bốn ấm kia thuộc về tâm. Nói một cách đơn giản: Đây tức
là sự khổ về thân, tâm.
Điều thứ tám này bao quát bảy món
khổ trước: Thân thì sanh, già, bịnh, chết, đói, khát, nóng, lạnh, vất vả nhọc
nhằn; Tâm thì buồn, giận, lo, thương, trăm điều phiền lụy.
Khi xưa Thái tử Tất Đạt Đa dạo
chơi bốn cửa thành thấy cảnh già bịnh chết, Ngài là bậc trí luận sâu xa, cảm
thương đến nổi khổ của kiếp người, nên bỏ hoàng cung tìm phương giải thoát.
Trái lại, những kẻ trí tánh dung thường, xét nghĩ cạn cợt, không biết suy tư về
cái khổ, nên hằng lấy khổ làm vui. Có kẻ, nếu nói Sanh là khổ; họ bảo: khi sanh
ra tôi không biết chi, nên chẳng thấy khổ! Nếu nói Già là khổ; họ bảo: hiện tại
tôi chưa già! Nếu nói Bệnh là khổ; họ bảo: từ trước tới giờ tôi thường khoẻ
mạnh, rất ít đau yếu, nếu có bệnh cũng chỉ xoàng thôi, không thấy chi là khổ!
Nếu nói Chết là khổ; họ bảo: cái chết chưa đến, biết đâu đó như là một giấc ngủ
yên? Nếu nói Thương chia lìa là khổ; họ bảo: gia quyến tôi vẫn đoàn tụ vui vẻ,
không có sự biệt ly! Nếu nói Oán gặp gỡ là khổ; họ bảo: tôi đâu có làm gì để ai
oán ghét mưu hại? Nếu nói Cầu không được là khổ; họ bảo: cuộc sống của tôi đầy
đủ như ý, không còn mong cầu chi khác.
Thế thì kẻ ấy không có khổ ư? Họ
có khổ, tức là sự khổ về năm ấm, hay thân tâm đều sung thạnh. Thân tâm cường
kiện sung thạnh sao lại khổ? Chúng ta thử xem trên xã hội này, những án như:
bắn giết, cướp bóc, hiếp dâm, đánh chém nhau, tham ô, hủ hóa...
Các án tích ấy, một phần do hạng
người nhàn rỗi, thân tâm quá sung mãn đầy đủ, họ bị những kích thích về tâm lý,
sinh lý, ngồi đứng không yên, vô sự sanh sự, gây nên những việc hung tàn.
Khi có việc làm lại lo thất
nghiệp, khi có sự nghiệp lại sợ nó mất đi, có tiền bạc nhiều lại lo bị cướp
bóc, có doanh nghiệp lớn lại lo sợ bị cạnh tranh v.v...
Như hiện nay từ Âu Mỹ đến Việt
Nam, rất nhiều kẻ sống theo trào lưu cuồng loạn, say đắm theo rượu mạnh, nhảy
nhót, hút cần sa hoặc chích ma túy, dâm dật, buôn lậu, ưa vũ thoát y hoặc nhạc
kích động, ăn chơi đủ cách, cho đến thích nguy hiểm, bạo hành. Thân và Tâm của
họ không yên, cứ như ngọn lửa phừng cháy gây nên nhiều lỗi lầm tội ác, để rồi
phải chịu khổ. Đó chính là cái khổ "Năm ấm hưng thạnh."
Tám điều trên đây gọi là Bát khổ.
Tám món khổ này chỉ là đại cương, nội dung của nó còn bao gồm nhiều mối khổ
khác. Chúng ta thử quan sát mình và người, phải chăng đã chịu ít nhiều trong
Bát khổ?
Người học Phật nếu biết suy tư
đến tám mối khổ lớn của nhân sinh, có thể gọi là đã đến gần với Đạo vậy.
