.jpg) |
| Chiếc bè của chiến thuyền Méduse |
Khi viết loạt bài “Luậnvề bản tính Thiện/Ác”[1], tôi tưởng những nhận định của Freud và Hàn Phi
được trích dẫn để tố cáo bản tính ác trong con người đã là quá đủ. Nhưng đọc
“Cuộc đời của Pi”, tôi giật mình nhận ra rằng việc lên án cái Ác không bao giờ
là đủ. Nếu Freud làm ta xót xa khi phán xét “Homo homini lupus” (Người với
người là lang sói) thì Yann Martel làm ta rùng minh khi được biết những sự thật
trong vườn thú ở Pondicherry : “… con vật nguy hiểm nhất trong
một vườn thú là người… tính cách ăn thịt lẫn nhau quá đáng của giống loài chúng
ta đã biến toàn thể hành tinh này thành một con mồi của loài người”[2], Martel
viết.
Rồi ông kể cho ta nghe, có những
khách thăm vườn thú tìm cách thỏa mãn thú vui độc ác của họ bằng cách cho rái
cá ăn lưỡi câu, cho gấu ăn dao cạo, cho voi ăn táo có đinh nhọn ở trong,… một
con hải cẩu đực chảy máu nội tạng sau khi có kẻ cho nó ăn một chai bia vỡ; một
con cò mỏ hình giãy chết vì choáng khi mỏ của nó bị búa đập giập nát; một con
tuần lộc bị một kẻ dùng dao lột bộ râu kéo theo một mảng da thịt rồi sau đó nó
bị chết vì đầu độc; một con khỉ bị bẻ gẫy tay chỉ vì thò tay ra khỏi chuồng
nhận một hột lạc dư cho ăn; một con hươu bị cưa mất sừng; một con ngựa vằn bị
đâm bằng kiếm; bọn cuồng dâm với súc vật thì cưỡng hiếp khỉ, ngựa non, chim;
một kẻ cuồng tín chặt đầu một con rắn; một kẻ bệnh hoạn tìm mọi cách đái vào
miệng một con hươu Bắc Cực…
Không giấu được sự ghê tởm những
kẻ độc ác ấy, nhưng tác giả vẫn bình tĩnh, nhẹ nhàng kể lại một chi tiết đầy
chất bi hài:
“Ngay sau quầy bán vé, cha tôi[3]
cho kẻ một dòng chữ sơn đỏ lên tường: “Đố quý vị biết con vật nào trong vườn
thú là nguy hiểm nhất?”. Một mũi tên chỉ về phía một tấm rèm nhỏ. Đã biết bao
nhiêu bàn tay tò mò háo hức kéo tấm rèm đó, đến nỗi chúng tôi phải thường xuyên
thay cái mới. Đằng sau nó là một tấm gương”[4].
Vâng, vén tấm rèm đó lên, nhìn
vào gương ta sẽ thấy chính mình: con vật nguy hiểm nhất trong vườn thú! Chao
ôi, không biết khi viết những dòng trên, Yann Martel có nghĩ tới câu hỏi chất
vấn của Paul Gauguin hay không, nhưng dẫu thế nào thì ông cũng đã trả lời
Gauguin một phần rồi! Và câu trả lời của ông có khác gì lắm so với nhận định
của Tagore về con người khi nó là con vật đâu?
Các nhà văn là những người biết
rõ hơn ai hết về nghệ thuật viết lách: không có gì thuyết phục hơn là để tự câu
chuyện nói lên những gì cần phải nói. Đó là nghệ thuật đảm bảo tính khách quan
của ngôn từ, không cần sự can thiệp cố ý của tác giả. Nhưng dường như thói xấu
độc ác của con người làm cho Martel không thể che giấu được sự căm phẫn đến mức
khinh bỉ. Ông đã mượn lời nhân vật chính của câu chuyện, Pi Patel, lớn tiếng tố
cáo “có một con vật nữa nguy hiểm hơn chúng ta… đó là loài Animalus
anthropomorphicus (Con vật mang hình người)”.
Ông không nêu đích danh “con vật
mang hình người” này là ai, nhưng dường như ông muốn ám chỉ một bộ phận không
nhỏ trong cộng đồng loài người mà tinh thần của chúng bệnh hoạn đến mức tột
cùng, không còn chút xíu nhân tính nào nữa, những kẻ mà ông mô tả là “các con
vật đồi trụy, xấu xa, khát máu… Tâm lý bệnh hoạn luôn muốn đặt mình vào trung
tâm của mọi vật…”. Những kẻ ấy không chỉ giết chóc động vật không thương tiếc,
hủy hoại môi sinh, mà còn hạ bệ mọi giá trị tâm linh, tôn giáo, khinh rẻ các
giá trị đạo lý, vô cảm trước cái đẹp, tóm lại là một lũ vô học, vô đạo, vô văn
hóa.
Nói đến đây không thể không đề
cập đến vai trò của giáo dục.
Trước khi được giáo dục, mọi
người sinh ra đều bình đẳng về tư cách và phẩm chất. Không ai có quyền vỗ ngực
nói rằng cái mầm ác trong “bộ gene” của mình ít hơn của người khác. Các nhà tội
phạm học ở Mỹ, với sự trợ giúp của các nhà sinh học di truyền, đang cố gắng
khám phá ra gene tội phạm[5]. Nhưng đó là một con dao hai lưỡi hứa hẹn nhiều
nguy cơ hơn là ích lợi. Sẽ vô cùng nguy hiểm nếu quả thật tồn tại một thứ gene
được quy cho nguyên nhân của tội phạm. Nhưng cũng không thể phủ nhận một sự
thật rằng tính Ác nằm trong phần bản năng vô thức của con người mà Freud đã gọi
tên đích danh: Eros và Thanatos[6]. Kẻ độc ác đơn giản là kẻ không được giáo
dục đủ cần thiết để biết kiềm chế những bản năng đó.
Giáo dục còn quan trọng hơn pháp
luật để kiềm chế tính Ác.
Nền giáo dục hiện đại, sau khi
giải phóng con người khỏi những ràng buộc tôn giáo và những định chế nghiêm
khắc khác, đã phạm một sai lầm lớn là đề cao quyền tự do cá nhân quá đáng tới
mức làm cho con người không còn biết tiết chế gì nữa, không còn lễ nghĩa gì nữa
–con người được sổ lồng với bản năng vô thức của nó, và như Freud đã cảnh báo
trong tác phẩm “The Civilisation and its discontents”, đó là đầu mối dẫn tới sự
diệt vong của nền văn minh[7].
Lão tử nói: “Cố thất đạo nhi hậu
đức, thất đức nhi hậu nhân, thất nhân nhi hậu nghĩa, thất nghĩa nhi hậu lễ”
(Cho nên, mất đạo rồi sau mới có đức, mất đức rồi sau mới có nhân, mất nhân rồi
sau mới có nghĩa, mất nghĩa rồi sau mới có lễ). Rồi Ngài kết luận: “Phù lễ giả,
trung tín chi bạc dã, nhi loạn chi thủ dã” (Cho nên lễ là biểu lộ cái đức mỏng
manh và là đầu mối của hỗn loạn)[8].
Lão tử coi Đạo là cái gốc sinh
tồn của nhân loại. Nhưng vào thời Xuân Thu Chiến Quốc thì Đạo đã mất rồi, chẳng
lẽ cứ khoanh tay mà đứng nhìn thiên hạ diệt vong hay sao. Dẫu sao thì Lễ cũng
là chiếc phao cuối cùng để cứu cho con thuyền nhân loại khỏi đắm chìm. Đó là lý
do để Khổng tử không chỉ ngồi một chỗ mà triết lý – Ngài ra sức dạy bảo người
đời, từ vua chúa cho tới thứ dân, làm sao tổ chức lại xã hội cho có trật tự, lễ
nghĩa.
Nhưng ngày nay, với cung cách đối
xử của con người như Martel đã mô tả, rằng chỉ muốn “biến toàn thể hành tinh
này thành một con mồi” của chính mình thì chiếc phao cuối cùng ấy của Khổng tử
cũng đang tuột khỏi tay nhân loại, chứ còn nói gì đến cái gốc sinh tồn là Đạo
của Lão tử nữa!
Đó là lý do để Yann Martel, như
bao nhiêu bậc tiền bối khác, phải lên tiếng trước khi quá muộn. Mặc dù ngôn ngữ
ông sử dụng là ngôn ngữ Tây phương trăm phần trăm, nhưng tác phẩm của ông gợi
cho chúng ta một suy nghĩ rất gần với Đạo: làm người phải có Đạo!
Đạo ở đây trước hết là tư tưởng
về tính liên thuộc (interdependence) – sự phụ thuộc lẫn nhau giữa mọi tạo vật
trên thế gian. Đó là tính vũ trụ nhất thể (universe as one / universe as a
whole) như tôi đã trình bầy trong bài viết về con lắc Foucault mới công bố gần
đây[9].
Tư tưởng về tính liên thuộc hay
vũ trụ nhất thể không chỉ có ý nghĩa như một bản chất của Tạo Hóa, một định
luật của Tự Nhiên, mà còn là một cơ sở của đạo đức: Nếu biết rằng sự tồn tại
của bản thân ta liên thuộc chặt chẽ với toàn bộ phần còn lại của vũ trụ thì sẽ
hiểu ra rằng mọi hành động tàn sát lẫn nhau và tàn sát các giống loài khác là
tàn sát chính mình – tính ác trong ta sẽ hủy diệt chính bản thân ta. Đó là bản
thông điệp thứ nhất của Yann Martel.
Bản thông điệp thứ hai là Đức
tin, tiếng Anh là The Belief, hay cụ thể hơn và rõ ràng hơn, đó là Theological
virtues, một niềm tin hướng tới cái cao đẹp, thiêng liêng, mà cái thiêng liêng
ấy có sẵn nơi con người, đó là lòng trắc ẩn, nhân hậu, làm cơ sở cho đạo đức.
Tư tưởng về Đức tin lộ ra ở rất
nhiều trang sách của “Cuộc đời của Pi”. Nếu ai không thích khái niệm Thượng Đế
hoặc Chúa thì tôi xin thay thế những khái niệm đó bằng thuật ngữ “Giá trị
thiêng liêng”. Nếu ai đó lại nói chẳng có gì thiêng liêng cả thì quả thật tôi
không còn chuyện gì để nói. Có lẽ khi đó Yann Martel cũng không còn gì để viết,
dịch giả Trịnh Lữ cũng sẽ không còn gì để dịch. Thú thật là tôi rất thích những
câu mở đầu trong Lời Người Dịch. Rõ ràng là uy tín các giải thưởng om sòm không
đủ sức thuyết phục dịch giả, nhưng Cái Đẹp, Cái Thiện, con người biết sống yêu
thương – những giá trị người người nhất – đã làm dịch giả xúc động.
Nếu nhân loại chỉ bao gồm những
người như Yann Martel hay Trịnh Lữ,… thì chắc chắn cuộc sống sẽ có bình an,
hạnh phúc. Tôi yêu những người như thế. Tôi ghét những kẻ cho rằng thế gian chỉ
là tập hợp của các phân tử và nguyên tử, hạt cơ bản, năng lượng… còn những giá
trị thiêng liêng chỉ là sản phẩm thuần túy của tưởng tượng, ảo, “imaginary”,
bịa đặt. Xét cho cùng, những người này thật đáng thương, vì họ nghèo quá, bất
kể trong túi họ có có bao nhiêu triệu hoặc tỷ dollars.
Cách đây nhiều năm, khi tôi còn làm
việc tại một công ty của Úc, trong một bữa ăn trưa, tôi tán chuyện làm quà với
mọi người: “In Vietnam, people say: “Chinese food, Western house, Japanese
wife”, that is happiness”. Một cô bạn người Afganistan lập tức lên tiếng: “In
my own country, people say the same, but add one thing more: US dollars!”. Mọi
người phá lên cười.
Thế đấy. Đồng tiền ngự trị trong
lòng dạ con người bây giờ như thế đấy. Phần lớn các triệu phú, tỷ phú dollars,
nhất là những triệu phú, tỷ phú kiếm được tiền bằng con đường bất lương, chỉ
tin vào những “tờ xanh” họ sờ thấy, mặc dù ngay trên đó, nhà nước Mỹ dõng dạc
tuyên bố: IN GOD WE TRUST!
Đáng sợ thay khi cuộc sống không
có hoặc bị mất niềm tin vào những giá trị thiêng liêng!
Có lẽ vì thế mà Yann Martel phải
mượn lời của Pi Patel để gắt lên với hai điều tra viên Nhật Bản: “Nếu các ông
ngập ngừng ấp úng trước điều đáng tin, thì các ông sống vì cái gì?”[10]. Hai vị
Nhật Bản này chỉ tin vào những gì mà lý trí của các vị ấy có thể giải thích
được. Chuyện này sẽ còn được phân tích thêm sau.
Tuy vậy, Yann Martel không áp đặt
độc giả phải nghĩ như ông muốn. Ông chỉ gợi ý để chúng ta tự lựa chọn điều
chúng ta muốn. Thật vậy, toàn bộ câu chuyện của ông có thể tóm tắt trong ba câu
nói:
“Đời là một câu chuyện… Bạn có
thể lựa chọn câu chuyện của bạn… Câu chuyện có Chúa là câu chuyện tốt đẹp
hơn”[11].
Pi Patel kể cho các điều tra viên
Nhật Bản nghe hai câu chuyện về cuộc khổ nạn của anh trên biển, giải thích vì
sao anh sống sót trở về đất liền.
Chuyện thứ nhất rất KHÓ TIN nên
anh buộc phải kể câu chuyện thứ hai.
Chuyện thứ hai quá rùng rợn –
rùng rợn đến nỗi tôi không dám kể lại ở đây. Tôi chỉ xác nhận rằng những gì Pi
kể cũng giống như những sự thật mà tôi từng biết qua lịch sử thật. Tóm lại là
câu chuyện thứ hai của Pi phù hợp với KHẢ NĂNG SUY LUẬN BẰNG LÝ TRÍ của con
người.
Nhưng khi Pi hỏi các điều tra
viên xem họ thích chuyện nào hơn, thì may mắn thay, họ đều nói họ thích chuyện
thứ nhất hơn[12], mặc dù họ thấy rất khó tin.
Vâng, chuyện thứ hai dễ tin hơn,
nhưng quá GHÊ TỞM, tàn bạo, độc ác, làm ta sợ hãi, không muốn nó tiếp tục diễn
ra trên đời!
Chuyện thứ nhất rất khó tin,
nhưng ĐẸP, có hậu, làm ta tin vào Thượng Đế, bởi trong đó cái Ác bị trừng phạt:
Thật vậy, vào lúc khốn khổ nhất
trên chiếc xuống cứu nạn lênh đênh trôi dạt trên Thái Bình Dương, Pi bị mù mắt,
không bắt được cá nên càng yếu mệt, kiệt sức, và rơi vào mê sảng. Bỗng anh nghe
thấy tiếng vọng trên biển cả. Trong cơn mê, anh tưởng đó là tiếng nói của
Richard Parker, con hổ sống sót duy nhất cùng với anh trên chiếc xuồng đó. Nhưng
hóa ra không phải, đó là tiếng người, một kẻ khốn khổ khác trên một chiếc xuồng
khác cũng đang trôi dạt trên biển như Pi, cũng bị mù lòa như Pi.
Hai kẻ khốn khổ chia sẻ mơ ước
được ăn uống những thứ mình thèm khát. Kẻ kia đang thèm ăn thịt, khốn khổ vì không
được ăn thịt. Pi tin người bạn khốn khổ của mình, nhưng người bạn ấy, trong cơn
trỗi dạy mạnh mẽ của bản năng, hắn nẩy sinh dã tâm giết Pi để ăn thịt Pi. Hắn
bước sang xuồng của Pi… Pi hốt hoảng lo cho bạn, nhưng không kịp nữa, Richard
Parker đã xuất hiện từ dưới tấm bạt, vồ lấy kẻ khốn nạn đó, xé xác…
Khi làm bộ phim cùng tên, đạo
diễn Lý An (Ang Lee) đều không nỡ đưa những chi tiết ghê rợn ăn thịt người lên
màn ảnh. Nhưng đọc những đoạn ghê rợn đó trong tiểu thuyết của Yann Martel, tôi
nặng chĩu lòng nghĩ đến câu chuyện về “Chiếc bè của Chiến thuyền Méduse”[13],
hoặc những đau thương của Vietnamese boat-people trong thập kỷ 1980 mà tờ
Saigon Times ở Úc đã nhiều lần tường thuật. Tôi cũng nghĩ đến họa sĩ Gericault,
người đã vẽ bức tranh khổng lồ để tố cáo tội ác của những kẻ ích kỷ bất nhân
trong câu chuyện bi thảm trên “Chiếc bè của chiến thuyền Méduse”. Bức tranh ấy
hiện vẫn là một trong những bức tranh nổi tiếng nhất trong Bảo tàng Louvre.
Chúng ta cần bao nhiêu người như Géricault, Gauguin, Freud, Tagore,… để cảnh
báo loài người hãy cảnh giác với cái Ác nằm trong bản năng của chính giống loài
mình?
Yann Martel chẳng làm điều gì mới
hơn so với Gericault và Tagore. Nhưng ông không dừng lại ở bức tranh bi thảm.
Ông muốn chỉ cho chúng ta thấy phía chân trời đầy ánh sáng: Đức tin vào cái
Thiện, vào cái cao cả, vào những giá trị thiêng liêng mà tiếng Anh gọi là God,
dịch giả Trịnh Lữ dịch là Thượng đế. Đó là lý do để Gordon Houser, một nhà xuất
bản ở Mỹ, nói rằng Yann Martel gửi tới chúng ta hai thông điệp chủ yếu, “rằng
tất cả mọi sinh linh đều liên-đới-phụ-thuộc (interdependent) vào nhau, và rằng
chúng ta sống và thở thông qua Đức tin”[14].
Xem thêm: Ghé trang nhà của Tác
giả: PhamVietHung's Home
Và: Minh chứng về sự "tàn độc, cạnh tranh" là bản chất vốn có của con người
Và: Minh chứng về sự "tàn độc, cạnh tranh" là bản chất vốn có của con người
[1] Tất cả gồm 4 bài. Xem trên
PhamVietHung’s Home / Khoa học & Tổ quốc Tháng 10+11+12/2011 và 1+2/2012 /
và
[2] Chương 8, trang 60, sách đã
dẫn ở ghi chú 4
[3] Ông chủ vườn thú, cha của Pi
Patel
[4] Chương 8, trang 62, sách đã
dẫn ở ghi chú 4
[5] Xem “Luận về bản tính
Thiện/Ác” phần (3): “Gene tội phạm, một câu hỏi lớn” trên PhamVietHưng’s Home;
Khoa học & Tổ quốc Tháng 12/2011; và trên
Vietsciences:http://vietsciences.free.fr/timhieu/trietly-giaoduc/luanvethienac03.htm
[6] Xem “Luận về bản tính
Thiện/Ác” phần (1): “Học thuyết của Sigmund Freud” trên PhamVietHưng’s Home;
Khoa học & Tổ quốc Tháng 10/2011; và trên
Vietsciences:http://vietsciences.free.fr/timhieu/trietly-giaoduc/luanvethienac.htm
[7] Xem tài liệu đã dẫn trong ghi
chú 9
[8] Lão tử Đạo Đức Kinh, GS Vũ
Thế Ngọc dịch và chú giải, Nguyễn Minh Tiến hiệu đính
http://books.google.com.vn/books?id=-tA-tg1x_5kC&pg=PA110&lpg=PA110&dq
[9] Xem “Con lắc Foucault và Vũ
trụ Nhất thể” trên PhamVietHung’s Home và trên Vietsciences:
http://vietsciences.free.fr/timhieu/khoahoc/vatly/conlacFoucault.htm
[10] Nguyên văn: If you stumble
about believability, what are you living for? (dịch giả Trịnh Lữ dịch hơi khác
với cách dịch nói trên của tôi, nhưng ý cũng tương tự như nhau).
[11] Xem Wikipedia, Life of Pi.
http://en.wikipedia.org/wiki/Life_of_Pi
[12] Trong cuốn phim cùng tên của
Lý An (Ang Lee) với 4 Giải Oscar, đạo diễn để cho Pi Patel hỏi câu hỏi đó với
chính Yann Martel, và để cho Martel trả lời thích chuyện thứ nhất hơn.
[13] Xem Khoa học & Tổ quốc
Tháng 07/2010; trên PhamVietHung’s Home; và trên Vietsciences:
http://vietsciences.free.fr/lichsu/radeaudeMeduse.htm
[14] Wikipedia, như ghi chú 13.
