Năm lên 6, một lần tôi hỏi mẹ: “Mẹ ơi, con người ta sống để làm gì?”. Câu hỏi ấy xuất hiện và ám ảnh suốt một thời gian dài trong đầu óc non nớt của tôi.
Khi ấy, đối với tôi, mọi thứ chắc chắn phải có một câu trả lời duy nhất đúng mà chưa biết rằng đó là một trong những câu hỏi lớn nhất từ bao đời nay của triết học, tôn giáo, nghệ thuật, tâm lý học...
Ý nghĩa sự tồn tại của chúng ta là gì? Ta phải sống ra sao? Viktor Frankl (1905-1997) - bác sĩ tâm lý học người Áo nổi tiếng thế giới, người từng được đề cử Nobel hòa bình - cho rằng con người cần đến một ý nghĩa trong đời. Cuộc sống sẽ làm ta đau đớn nếu con người cảm thấy trống rỗng trong sự tồn tại. Tiểu sử phi thường của ông chính là điều bảo đảm tin cậy cho những gì ông viết: Năm 1942, ông cùng cha mẹ, vợ và em trai bị quốc xã bắt rồi đưa đến trại tập trung Auschwitz (Ba Lan), sau đó là trại Dachau (Đức). Ở đó và khi rời khỏi, ông đã viết Nhà tâm lý học trong trại tập trung - cuốn sách mang tên tuổi ông đến với thế giới.
Viktor Frankl mở ra môn phái thứ ba của ngành tâm lý trị liệu Vienna mà ông gọi là môn liệu pháp ý nghĩa (logotherapy) - bên cạnh môn phân tâm học của Freud và tâm lý học cá nhân của Adler. Logos có nghĩa là ngôn từ, đạo, ý nghĩa. Theo Freud, con người hướng tới lạc thú. Theo Adler, con người hướng tới sức mạnh để tự giải phóng khỏi cảm xúc lệ thuộc đã trải qua trong thời thơ ấu. Còn Frankl khẳng định con người tìm kiếm trước hết là ý nghĩa trong cuộc đời. Ông muốn giúp những người sống đau đớn, những người khổ sở vì cảm giác trống rỗng trong sự tồn tại. Ông muốn ngành tâm lý trị liệu mang một gương mặt nhân bản.
Frankl cho rằng con người là một bản thể phong phú và là một bản thể tinh thần, có khả năng làm được điều gì đó lớn hơn là chỉ đấu tranh sinh tồn, họ tìm ra ý nghĩa trong đời.
Từ những trải nghiệm tinh thần ở trại tập trung được Frankl miêu tả, người ta tìm thấy cho mình bài học để vượt ra khỏi thế giới độc ác của cực quyền: Điều gì là thật sự quan trọng trong cuộc sống? Điều gì giúp ta tìm thấy sức mạnh tinh thần và tâm lý cho mình và người khác? Sống thế nào và sống để làm gì?
Bài học của Frankl không phải là bài học dễ dàng trong nền văn hóa tiêu dùng hàng loạt và chớp nhoáng thời nay. Nhưng Frankl không muốn rao giảng đạo đức, ông chỉ muốn giúp những người qua đường đang bế tắc tinh thần. Ông cảnh báo hai thứ thái quá: một là nhớ quá nhiều, nhớ hết tất cả những gì từng xảy ra với ta; hai là quá muốn rằng cuộc sống phải diễn ra thế này mà không thế khác.
Ông khuyến khích một cuộc sống hướng tới các giá trị, hướng tới tương lai, bởi vì ông nhìn thấy trong trại tập trung những người có cơ hội sống sót nhiều hơn là những người tin vào một điều gì đó: những người theo đạo, các nhà tư tưởng, các nhà hoạt động chính trị và xã hội... Đó là những người luôn cố gắng giúp đỡ người khác, tin rằng họ có tương lai phía trước, những người khi bị tước đoạt hết các điều kiện sống của một con người bình thường vẫn luôn cố gắng hành xử một cách xứng đáng, không cho phép hủy hoại cảm giác tự do và phẩm giá của mình.
Tâm lý học và nền văn hóa hiện đại thường giảm thiểu tự do của con người, lôi ra đủ mọi hình thức lệ thuộc của anh ta. Frankl đã lội ngược dòng: ông chỉ ra rằng con người luôn có thể lựa chọn giữa các hành xử xứng đáng và không xứng đáng, và bằng cách đó thực thi tự do của mình. Mặc dù có các hạn chế, con người vẫn tự do và điều quan trọng là anh ta hưởng lợi từ sự tự do đó.
Ngoài tình yêu, công việc và sự sáng tạo, Frankl xếp vào danh mục các giá trị cả sự đau khổ - khi nó không hủy hoại con người mà làm tinh thần họ lớn lên. Điều này xảy ra khi con người bắt đầu hiểu rằng mình không thể đạt được tất cả mọi thứ, và rằng việc bất toại ấy có thể phục vụ cho một điều gì đó tốt đẹp.
Văn hóa hiện đại dạy ta rằng chúng ta có quyền, thậm chí là nghĩa vụ, đặt ra các điều kiện và đòi hỏi trong cuộc sống. Nhưng nó không dạy ta phải làm sao nếu cuộc đời không cho ta đạt được những điều đó. Giá trị của sự đau khổ không có chỗ trong tủ thuốc cấp cứu của thời pop culture (*). Theo Frankl, ý nghĩa cuộc sống là những hành động mà anh ta thực hiện, những tác phẩm mà anh ta sáng tạo, tình yêu mà anh ta trải qua và sự đau khổ mà anh ta chịu đựng với lòng can đảm và phẩm giá - tất cả tạo thành giá trị của con người, vượt ra ngoài lợi ích và sự hữu hạn của loài người.
Dấu hiệu của sự trống rỗng trong tồn tại là sự buồn chán, khi người ta không biết phải làm gì với thời giờ rảnh rỗi và họ giết thời gian như giết kẻ thù, lao vào bất cứ một hoạt động hay cuộc vui nào. Có vẻ như đơn giản, nhưng nhiều khi rất khó dứt khỏi thế giới của chủ nghĩa tuân thủ ấy. “Thay vì hỏi tại sao tôi bất hạnh - Frankl nói - Hãy hỏi cuộc sống chờ đợi điều gì ở bạn và bắt tay vào việc đi”.
(*): Văn hóa đại chúng mang tính thương mại.
