Khi trạng thái tâm (tâm sở) thiện
bị đem ra khỏi tâm, phiền não tuôn vào quấy phá. Phiền não trong tâm là nguyên
nhân hình thành ý tưởng bất thiện, loại phiền não tư tưởng, như ý muốn chiếm
đoạt, hay ý muốn hãm hại, và cuối cùng trở thành loại phiền não tác động, biểu
hiện ra bên ngoài thành hành động và lời nói bất thiện. Trong lúc hành thiền,
các chướng ngại tâm như ái dục, sân hận, dã dượi buồn ngủ v.v...cũng xâm nhập
vào tâm xua đuổi các tâm thiện lành ra khỏi tâm. Giống như khi cướp xâm nhập
vào nhà, nắm quyền làm chủ căn nhà. Khi ái dục chiếm tâm, kāmacchanda nīvaraṇa,
xua đuổi tâm sở thiện ra khỏi tâm.
Tâm bị quấy phá không chỉ một
loại phiền não, mà trong giây phút đó, còn bị ảnh hưởng bởi những loại phiền
não khác như phiền não ngủ ngầm, anusaya kilesa, phiền não tư tưởng, hay phiền
não tác động. Tất cả đau khổ đều gây ra bởi phiền não. Con người bị đau khổ bởi
tham sân si, hay ngã mạn, bủn xỉn v.v… Nó làm cho cá nhân đau khổ và người xung
quanh cũng đau khổ theo. Do đó ngay khi phiền não chiếm ngự tâm, chúng hành hạ,
thiêu đốt tâm, làm cho người này đau khổ. Đây là hiệu quả của phiền não.
Đối với lửa thường còn cho thấy
lửa và khói, nhưng lửa phiền não tham sân si không phát ra ngoài, nên khó thấy
và khó dập tắt hơn lửa thường. Phiền não ngủ ngầm, anusaya kilesa, là loại
phiền não tiềm ẩn trong tâm luôn luôn chờ đủ cơ hội để phát tác. Loại phiền não
này chỉ có thể xóa sạch bằng minh sát đạo và thánh đạo. Khi có điều kiện, phiền
não ngủ ngầm sẽ trỗi dậy và biến thành phiền não tác động, biểu hiện thành hành
động và lời nói. Phiền não ngủ ngầm rất khó thấy, khó như khi thấy một người
đang ngủ, chúng ta không biết người này sẽ trỗi dậy lúc nào.
Hoặc so sánh với khả năng gây hỏa
hoạn tiềm ẩn trong diêm quẹt. Khi không chánh niệm hay chánh niệm yếu, phiền
não tư tưởng sẽ sinh khởi lúc tiếp xúc với vật hấp dẫn, đáng ưa thích làm phát
sinh dính mắc, đưa đến dục vọng. Tâm bây giờ chỉ có sự ham muốn, không còn chứa
điều gì thiện lành. Ngược lại, khi tiếp xúc vật không ưa thích, sẽ phát sinh
sân hận. Khi đến mức độ thái quá, từ dạng phiền não tư tưởng sẽ trở thành phiền
não tác động, biến thành hành động và lời nói bất thiện.
Khởi đầu bằng phiền não ngủ ngầm,
biến thành phiền não tư tưởng, tiếp theo là chuyển thành phiền não tác động,
rồi cuối cùng thành hành động và lời nói. Cũng giống như hỏa hoạn bắt đầu từ
tiềm năng tạo ra lửa từ diêm quẹt, khi được quẹt, sẽ bùng cháy gây nên hỏa
hoạn. Do đó nếu không muốn tâm bị ô nhiễm, điều cần thiết và phải tận diệt
phiền não ngủ ngầm, nhằm vô hiệu hóa tiềm năng gây nên ô nhiễm. Muốn vậy phải
luôn luôn giữ chánh niệm. Dù tư tưởng bất thiện có kịp phát sinh, khả năng
chánh niệm sẽ tận diệt ngay lập tức tư tưởng bất thiện này. Nếu không có chánh
niệm sẽ không thể chế ngự được phiền não, không phát triển được sự định tâm, đo
đó không phát triển được trí tuệ. Vì không có trí tuệ, nên không hiểu được bản
chất thực sự của đối tượng đang quán sát, và do đó dính mắc vào dáng vẻ tổng
quát sinh khởi nơi tâm, nimitta-gaha, rồi trở thành hình ảnh chi tiết,
anubyñjanaggaha.
Khi người cùng phái ở chung với
nhau sẽ không có gì xảy ra. Nhưng khi có người khác phái sống chung, sẽ phát
sinh những sự ưa thích nơi hình dáng, dính mắc nơi sắc diện, hình ảnh đàn bà,
đàn ông. Nếu không chánh niệm, sẽ làm phiền não phát sinh. Bắt đầu bằng sự phân
biệt nam nữ, trở thành ý tưởng ưa thích, trở nên hình ảnh ưa thích, cuối cùng
sinh khởi ái dục. Ngược lại nếu không thích, sẽ phát sinh sân hận, ghen ghét.
Từ lúc thấy hình dáng tổng quát, tiếp tục nhìn mãi, sẽ thấy đối tượng mang
nhiều chi tiết hơn, từ vóc dáng sang mắt mũi, tóc tai, v.v...và trở nên dính
mắc vào các hình ảnh chi tiết trong tâm, phát sinh ái dục. Ý nghĩ về các chi
tiết càng nhiều làm cho phiền não sinh khởi trong tâm càng 1úc càng nhiều hơn.
Nếu không có chánh niệm, tiếp tục suy nghĩ trong một giây, một giờ, tâm sẽ liên
tục chứa đầy các ý tưởng ái dục hình thành từ các đối tượng sinh khởi qua lục
căn.
Sự thỏa thích hưởng thụ cảm giác
mang lại từ sự ưa thích này gọi là dục lạc, một loại hạnh phúc pha trộn,
vyāseka sukha. Khi nghe bản nhạc du dương, tâm sinh khởi ưa thích và phát sinh
sự ham muốn được nghe thêm nữa. Sự ham muốn diễn ra liên tục trong khi hưởng
thụ là loại hạnh phúc ái dục, thuộc loại hạnh phúc tạp nhạp. Tự nơi đối tượng
không mang ưa ghét, nhưng vì dính mắc nên phát sinh ý tưởng ham muốn. Hạnh phúc
dục lạc hình thành bằng đường lối này. Giống như bản chất tự nhiên của thịt là
lạt lẽo, nhưng trở nên thơm ngon khi được ướp gia vị. Hạnh phúc dục lạc hình
thành bởi lòng ham muốn được bỏ thêm vào đối tượng. Do vậy, dục lạc, hay hạnh
phúc ngũ dục thuộc loại hạnh phúc tạp nhạp, missaka sukha. Cho đù đối tượng có
đáng ưa thích, nhưng nếu không phát sinh ham muốn, hạnh phúc ngũ dục sẽ không
hình thành. Ham muốn, hay tham ái là phiền não.
Vì chứa đựng phiền não nên hạnh
phúc ngũ dục còn được gọi là hạnh phúc bất tịnh, aparisuddha sukha. Hạnh phúc
phi dục lạc là loại hạnh phúc đối nghịch với hạnh phúc dục lạc. Bản chất của
loại hạnh phúc này là trong sạch thanh tịnh. Đây là loại hạnh phúc mà các bạn
đang theo đuổi. Nền tảng của loại hạnh phúc này là giới hạnh, chánh niệm và thu
thúc lục căn. Giữ giới hạnh tròn đầy. Duy trì chánh niệm nơi tất cả các đối
tượng sinh khởi nơi lục căn. Bảo vệ tâm thường xuyên bằng chánh niệm. Thu thúc
lục căn luôn luôn.
Kết quả của sự giữ giới, giữ
chánh niệm, và thu thúc lục căn làm cho tâm được an định, adhicitta. Hạnh phúc
tạo nên do sự định tâm được gọi là hạnh phúc an định. Khi chánh niệm được giữ
liên tục, chế ngự được các phiền não, đẩy xa các chướng ngại, hình thành sát na
định, tâm được an tịnh từ thời điểm này sang thời điểm khác. Hỉ, lạc phát sinh
mạnh mẽ. Một loại hạnh phúc tuyệt diệu sinh khởi từ các tâm sở thiện lành. Đây
là loại hạnh phúc phi dục lạc, loại hạnh phúc trong sạch thanh cao, avyāseka
sukha.
Tóm lại, khi phiền não có mặt nơi
tâm, tâm bất an giao động. Khi có dính mắc vào sự vật ưa thích, phát sinh tham
ái, hình thành loại hạnh phúc pha trộn, tạp nhạp, không thanh cao vì chứa đựng
phiền não. Hạnh phúc dục lạc hình thành từ tham ái. Hạnh phúc phi dục lạc là
loại hạnh phúc khi tâm vắng bóng phiền não, không mang tham ái. Đây là loại
hạnh phúc thanh cao hiền lành chỉ kinh nghiệm được trong thiền tập.
Thiền Sư U Pandita - Tỳ kheo Pháp
Luân dịch
Nguồn: chualienhoa.net
