Lòng thương yêu mang đến cho
chúng ta những niềm vui thanh thản, nhẹ nhàng mà cao quý. Điều này mỗi người
chúng ta đều có thể dễ dàng cảm nhận. Ngược lại, sự ích kỷ luôn mang đến những
tâm trạng nặng nề, bực dọc. Điều này chúng ta cũng có thể dễ dàng cảm nhận. Tuy
nhiên, mối tương quan đối kháng giữa hai khuynh hướng này lại là điều mà rất ít
người quan tâm tìm hiểu.
Trong thực tế, sự ích kỷ luôn là
trở lực lớn nhất ngăn cản chúng ta mở rộng lòng thương yêu. Trong một chừng mực
nào đó, có thể nói rằng, nếu bạn trừ bỏ được lòng ích kỷ thì bản năng thương
yêu của bạn sẽ có cơ hội phát triển nhanh chóng một cách tự nhiên để mang lại
cuộc sống hạnh phúc cho bạn.
Tuy nhiên, vấn đề không hoàn toàn
đơn giản như thế. Mặc dù là những khuynh hướng đối nghịch nhau, nhưng yêu
thương và ích kỷ chưa bao giờ tồn tại theo cách “một còn một mất” như thế.
Trong thực tế, bao giờ chúng cũng song song tồn tại nơi mỗi người chúng ta. Và
vì khuynh hướng trái ngược nhau, nên yếu tố này sẽ chi phối yếu tố kia theo
hướng gây trở lực. Nói một cách khác, khi lòng thương yêu được phát triển thì
tính ích kỷ sẽ bị hạn chế; và ngược lại, khi bạn nuôi dưỡng tính ích kỷ thì
lòng thương yêu sẽ không thể phát triển được.
Sự thật này đã tạo ra những mâu
thuẫn nội tại trong bản thân mỗi người chúng ta. Đôi khi, đứng trước một quyết
định nào đó, bản thân ta thường bị giằng co giữa hai khuynh hướng. Trong khi
tính ích kỷ luôn thôi thúc ta giành lấy mọi nguồn lợi về mình thì lòng thương
yêu lại hướng ta đến việc chia sẻ và giúp đỡ người khác. Mâu thuẫn tất yếu ở
đây là, chúng ta không thể cùng lúc đạt được cả hai mục đích. Vì thế, việc chọn
một trong hai bao giờ cũng là một quyết định khó khăn và đòi hỏi nhiều nghị
lực.
Nếu bạn đã từng đứng trước một sự
giằng co chọn lựa tương tự như tôi vừa nói, bạn mới có thể hiểu được thế nào là
“khó khăn và đòi hỏi nhiều nghị lực”. Những người sống buông thả thường rất ít
khi trải qua tâm trạng giằng co này, và vì thế họ không thể hiểu được sự khó
khăn của nó. Chỉ khi nào nhận ra được ý nghĩa đích thực của đời sống và biết
quay về cuộc sống hướng thượng thì họ mới có dịp đối mặt với tâm trạng khó khăn
này.
Lão tử từng nói: “Thắng được
người khác là có sức; thắng được chính mình là mạnh mẽ.”
Thắng được chính mình, hay tự
thắng, đó chính là sự vượt qua những khuynh hướng xấu ác trong tự thân mình.
Người có thể tự thắng thì mới có thể vươn lên hoàn thiện bản thân. Người không
thể tự thắng thì chỉ có thể sống nô lệ cho dục vọng, luôn bị những khuynh hướng
xấu ác dắt dẫn và dễ dàng đắm sâu vào tội lỗi.
Người xưa nói: Nhân vô thập toàn.
Con người không có ai là toàn thiện! Những khuynh hướng xấu ác, lầm lỗi là phổ
biến ở tất cả mọi người. Tuy nhiên, sự khác biệt ở mỗi người chính là ở sự
quyết tâm và khả năng vượt qua được những trở lực đó để có thể không ngừng vươn
lên hoàn thiện chính mình.
Vì thế, việc nhận ra được tính
ích kỷ như một trở lực trong sự phát triển lòng thương yêu không hoàn toàn đồng
nghĩa với việc vượt qua được trở lực ấy, cho dù là ngay cả sự nhận biết trở lực
này đôi khi cũng đã rất khó khăn vì những biểu hiện vô cùng tinh tế của nó.
Lấy một ví dụ nhỏ như sự ganh tị
chẳng hạn. Vì sao chúng ta đôi khi thấy khó chịu trước những thành công của
người khác, ngay cả khi điều đó không trực tiếp ảnh hưởng đến mình? Mặc dù sợi
dây liên hệ ở đây là vô cùng mỏng manh và rất khó nhận ra, nhưng điều gây khó
chịu cho ta không gì khác hơn mà chính là lòng ích kỷ. Tự sâu trong lòng mình,
chúng ta luôn có cảm giác rằng những thành công của người khác bao giờ cũng là
trở lực cho sự thành công của mình trong tương lai. Điều này không phải bao giờ
cũng đúng, nhưng khuynh hướng ích kỷ lại luôn gợi lên trong ta cách suy nghĩ ấy.
Nếu có thể dẹp bỏ được lòng ích kỷ, chắc chắn là những ý nghĩ ganh tị như thế
sẽ không thể khởi lên.
Một ví dụ khác là sự ghen tuông.
Hầu hết chúng ta thường nghĩ rằng sự ghen tuông là biểu hiện của tình yêu, bởi
không yêu thì làm sao người ta có thể ghen tuông? Thậm chí đã có một thời thịnh
hành quan điểm “gái hay ghen chồng là gái yêu chồng”. Tuy nhiên, sự thật thì
điều này lại hoàn toàn không đúng. Sự hiện hữu của tình yêu ở đây là có thật,
nhưng sự ghen tuông không hoàn toàn xuất phát từ tình yêu mà lại chính là một
biểu hiện của lòng ích kỷ. Bởi vì kèm theo với lòng thương yêu ở đây là một ý
thức chiếm hữu cho riêng mình. Và chỉ khi nào bị chi phối bởi ý thức chiếm hữu
đó thì người ta mới phát khởi lòng ghen tuông.
Điều này giải thích cho nhiều
trường hợp hy sinh cao đẹp trong tình yêu, khi người ta thực sự chiến thắng
được lòng vị kỷ và chỉ hoàn toàn nghĩ đến hạnh phúc của người mình yêu. Trong
những trường hợp này, chúng ta không thể tìm thấy bất cứ dấu hiệu nào của sự
ghen tuông. Ngược lại, nếu không thắng được khuynh hướng ích kỷ, người ta sẽ
sẵn sàng làm bất cứ điều gì để thỏa mãn sự ghen tuông của mình, ngay cả khi
biết chắc rằng điều đó sẽ gây tổn hại cho người mình thương yêu.
Vì thế, lòng thương yêu một khi
bị chi phối bởi tính ích kỷ sẽ bị biến dạng theo từng mức độ. Khi bạn thương
yêu ai đó mà không bị sự chi phối của tính ích kỷ, tình thương đó mới thực sự
là chất liệu giúp bạn có được niềm vui thanh thản và hạnh phúc trong cuộc sống.
Ngược lại, khi bị tính ích kỷ chi phối, lòng thương yêu sẽ trở nên hẹp hòi, bị
giới hạn bởi tính ích kỷ, và do đó không thể thực sự mang lại hạnh phúc cho đời
sống.
Một phụ nữ sau khi có con lần đầu
tiên sẽ nảy sinh tình thương yêu vô bờ bến đối với đứa con bé bỏng của mình.
Tình thương đó sẽ có thể giúp cô trở nên dễ cảm thông hơn, cởi mở hơn và mở
lòng thương yêu những đứa trẻ khác nhiều hơn nữa. Vì thế, sự khác biệt giữa một
phụ nữ đang nuôi con với một phụ nữ sống cô độc chưa từng có con cái thường là
điều rất dễ nhận ra.
Tuy nhiên, nếu tình thương đó
chịu sự chi phối nặng nề bởi tính ích kỷ, trong lòng người mẹ ấy sẽ nảy sinh
một ranh giới phân biệt rạch ròi giữa con mình và những đứa trẻ khác. Khuynh
hướng này thôi thúc cô làm mọi điều có lợi cho con mình và ngăn cản cô thương
yêu những đứa trẻ khác. Vì thế, lòng thương yêu của cô giờ đây không chỉ hoàn
toàn là tình thương, mà đã có sự chi phối của tính ích kỷ làm cho nó biến dạng
đi và trở nên hẹp hòi, giới hạn.
Những ảnh hưởng tương tự như vậy
của tính ích kỷ có thể nhận ra trong rất nhiều trường hợp. Vì thế, nếu bạn
không có được niềm vui thanh thản và hạnh phúc thực sự khi thương yêu, có nhiều
khả năng là tình thương của bạn đã bị chi phối bởi tính ích kỷ. Khi tình thương
bị chi phối bởi tính ích kỷ, nó có thể mang đến cho chúng ta khổ đau thay vì là
hạnh phúc. Ngược lại, nếu loại trừ được tính ích kỷ, chúng ta sẽ dễ dàng có
được sự cảm thông và chia sẻ của một tình thương chân thật, và do đó chỉ có thể
cảm nhận được một cuộc sống hạnh phúc hơn chứ không phải là nặng nề hơn.
Trong trường hợp này, những gì
được gọi là hạnh phúc hay khổ đau không phải do những điều kiện vật chất hay
môi trường sống quanh ta quy định. Một nhân viên Hồng thập tự khi hoạt động
trên chiến trường sẽ phải chịu đựng mọi gian khổ thiếu thốn không khác gì những
binh sĩ trên chiến trường ấy. Nhưng nếu như những người lính đang chiến đấu có
thể luôn cảm thấy khổ đau vì phải sống xa gia đình, vì phải chịu đựng nhiều
gian lao vất vả, thì người nhân viên tình nguyện ấy lại luôn có được một tâm
hồn thanh thản và vui sống hạnh phúc, bởi vì anh ta đang thực hiện được tâm
nguyện của mình, xuất phát từ lòng thương yêu chân thật đối với những con
người.
Tương tự, một bác sĩ trực ca đêm
nếu không có lòng thương yêu sẽ có thể cảm thấy bực dọc, không hài lòng với
khoản thù lao còm cõi mà mình nhận được. Nhưng nếu ông ta thực sự có lòng
thương yêu và chăm sóc cho từng bệnh nhân với lòng thương yêu chân thật đó, ông
ta sẽ cảm thấy một niềm hạnh phúc vô biên khi được thực hiện công việc này, cho
dù thể xác ông phải thường xuyên chịu đựng sự mỏi mệt.
Do đó, chúng ta không thể thực
hành lòng thương yêu chân thật nếu như không vượt qua được trở lực của lòng vị
kỷ. Mặt khác, như đã nói, lòng vị kỷ là một tên gọi khác – cho dù là không đầy
đủ – của ý thức chấp ngã. Vì thế, chúng ta sẽ không thể trừ bỏ lòng vị kỷ nếu
như không hiểu và thực hành được tinh thần vô ngã như đã có dịp đề cập đến
trước đây.
Khi thực hành tinh thần vô ngã,
chúng ta mới có thể vượt thoát ra khỏi sự ràng buộc của những ham muốn vô nghĩa
được xây dựng quanh ý niệm sai lầm về một “cái ta” không thực có. Khi ấy, lòng
ham muốn sẽ không có điều kiện nuôi dưỡng để có thể phát triển vượt quá những
nhu cầu thực sự của chúng ta. Và một khi được giới hạn trong phạm vi của những
nhu cầu thực sự như “đói ăn, khát uống”, lòng ham muốn sẽ không còn là điều
kiện phát triển cho ý thức chiếm hữu cũng như lòng ích kỷ. Như vậy, chúng ta
mới có thể dễ dàng vượt qua được khuynh hướng xấu ác của lòng ích kỷ và phát
triển được lòng thương yêu ngày càng rộng mở.
Nếu chúng ta có thể vượt qua trở
lực của lòng vị kỷ với những nhận thức đúng như trên, đó là chúng ta đã giải
quyết vấn đề từ gốc đến ngọn. Ngược lại, nếu không nhận thức được như vậy mà
chỉ đơn thuần đối mặt với khuynh hướng xấu ác của lòng vị kỷ và cố sức để vượt
qua, chúng ta sẽ luôn cảm thấy vô cùng khó khăn, bởi đó là cách giải quyết vấn
đề theo hướng ngược lại: từ ngọn đến gốc!
